Daðra við (orðtak)  Gera sér dælt við; gæla við; gera hosur sínar grænar fyrir; sýna ástleitni; vera ágengur.  Bæði í eiginlegri merkingu, þegar daðrað er við gagnstætt kyn, og afleiddri þegar daðrað er við málefni.

Daður (n, hk)  Ástleitni. „Mér er meinlega við þetta daður þeirra við íhaldið“!

Daðurdrós (n, kvk)  Kvenmaður sem þykir daðra mikið. 

Dafna (s)  Blómstra; sýna góðan viðgang; þrífast.  „Þau virðast dafna ágætlega í borginni“.

Dag eftir dag (orðtak)  Hvern daginn eftir annan.  „Svona gekk þetta nú dag eftir dag“  (KÓ; Róið úr Kollsvíkurveri).   

Dag frá degi (orðtak)  Frá einum degi til annars.  „Hann hefur verið að herða frostið dag frá degi“.

Dag og dag / Nótt og nótt / Stund og stund (orðtök)  Einn og einn dag; eina og eina nótt/stund.  „Þó ég hafi fengið dag og dag þurran, þá hefur aldrei komið samfelldur og gagnlegur þurrkur“.

Dag skal að kveldi lofa (en ævi að endalykt) (orðatiltæki)  Þó dagur virðist ágætur að morgni er ekki gott að segja hvernig hann verður allur.  Síðari hlutinn var sárasjaldan notaður.

Daga (s)  Koma dagur.  „Við hugum að þessu þegar dagar; það er ómögulegt að eiga við það í myrkri“.

Daga uppi (orðtak)  Dragast svo að ekki komi að gagnist; dragast úr hömlu; fara fyrir lítið; fara í kaldakol.  „Þessar fyrirætlanir döguðu uppi, eins og mög önnur góð áform“.  Vísar til þess að tröll þola illa dagsbirtu og eru því helst á ferli að næturlagi.  Fái þau á sig sólarljós daga þau uppi og verða að steini, eins og traustar heimildir eru fyrir í þjóðsögum og örnefnum.  E.t.v. stytting úr „daga uppistandandi/uppisitjandi“.

Dagalína (n, kvk)  Hugsuð lína sem markar skil milli dagsetninga á jarðarhnettinum og er dregin póla á milli.  Dögun færist vesturum hnöttinn og því er mismunandi tími sólarhrings eftir staðsetningu.  Með alþjóðlegu samkomulagi hafa dagalínur verið dregnar milli landa.  Alþjóðlega dagalínan fylgir baug 180°lengdar frá Greenwich í Bretlandi og er oft nefnd Greenwich-línan.

Dagamunur (n, kk)  A.  Mismunandi ástand á einhverju eftir dögum.  „Hann er aðeins hressari upp á síðkastið, en það er samt verulegur dagamunur á ástandinu“.  B.  Glaðningur; um það að gera sér dagamun.

Dagatal (n, hk)  Almanak; bók eða annað sem sýnir röð daga og mánaða og hvaða dagar teljast merkisdagar/helgidagar.  Einnig er þar stundum annar fróðleikur, s.s. tunglkomur.  Á 20.öld urðu vinsæl dagatöl þar sem hver dagur var prentaður á sinn eigin litla miða, sem var svo rifinn af bunkanum í byrjun næsta dags.  Kubburinn/bunkinn var festur á spjald sem sýndi árið og var gjarnan með stórri mynd.  Fyrsta verk þess sem árrisulastur var, var að líta út; banka í barómetið og rífa af dagatalinu.

Dagbatnandi (ao)  Batnandi með hverjum degi; betri í dag en i gær.  „Færðin fer dagbatnandi þessa dagana“.

Dagblað (n, hk)  Fréttablað sem prentað er daglega og gefið út í fjölriti.  „Dagblöð komu á hvert heimili.  Langflestir keyptu Tímann, sem var málgagn framsóknarflokksins, en aðeins fáir yfirlýstir sjálfstæðismenn keyptu Morgunblaðið“.

Dagblaðapappír (n, kk)  Pappír dagblaða.  „Dagblaðapappír var til margs nýtanlegur.  Regluleg not voru til uppkveikju og eldsmatar og sem skeini á kamrinum.  Einnig var hann nýttur t.d. í veggfóður, en þá var strigi strengdur á panelinn uppi á lofti í gamla húsinu; dagblaðapappír límdur á með hveitilími og svo málað yfir“.

Dagbók (n, kvk)  Bók sem maður færir í daglega það sem markvert telst.

Dagbundið (l)  Um verk sem verður að vinna ákveðinn dag.  „Þetta er nú ekki svo dagbundið að við getum ekki frestað því til morguns“.  Orðið var almennt vestra en eina dæmið í Orðabók háskólans merkir „daglega“.

Dagdraumar (n, kk, fto)  Þungir þankar; miklar hugleiðingar.  „Það gengur ekki að gleyma sér svo í dagdraumunum að kaffið kólni“!

Dagfarshægur / Dagfarsprúður (l)  Rólegur að eðlisfari; jafnlyndur; yfirleitt prúður/rólegur, en getur stundum orðið æstur//illskeyttur. 

Dagfátt (l)  Nægir ekki dagurinn.  „Mér yrði líklega dagfátt ef ég ætti að lýsa öllum kostum Kollsvíkur í hörgul“.

Daggardropi / Daggarperla (n, kk/kvk)  Dropi sem myndast við það að raki í loftinu þéttist; t.d. á grasi eða innaná húsþekju.  Daggardropi er einnig líkingamál um smásopa:  „Áttu ekki einhvern daggardropa fyrir mig að drekka“?  „Það var ekki daggardropi í flöskunni þegar hann skilaði henni“.

Daggarður (n, kk)  Rýtingur; langur hnífur.  „Þetta er heilmikill daggarður“!

Daggarmark (n, hk)  Það hitastig lofts sem dögg fer að myndast úr rakamettun þess.  Daggarmark er mjög háð hita og loftþrýstingi.  Þannig getur rignt úr röku lofti við kólnun, þó rakastig breytist ekki.

Daggarvotur (n, kvk)  Væta í grasi.  Sagt var að það væri daggarvott ef svo mikið áfall var eftir nóttina að döggin perlaði á grasinu.  Er þá eins og grá slikja sé yfir öllum grasflötum og greinilegar slóðir myndast þar sem gengið er um.  Það getur einnig gerst í fíngerðri súld og hægviðri.  Stundum var sagt í þessu efni; „það er dögg í grasi“.

Daginn út og inn (orðtak)  Yfir allan daginn; um alla daga; allan liðlangan daginn; síknt og heilagt..  „Vertu nú ekki að þessu eilífa suði drengur; daginn út og inn“!

Daglangt (ao)  Yfir daginn; fram eftir deginum.  „Hann var daglangt að gera við traktorinn“.

Daglaun (n, hk, fto)  Laun fyrir einn vinnudag.  Oft er átt við dagvinnutaxta en ekki eftirvinnutaxta.

Daglaunamaður (n, kk)  Sá sem vinnur fyrir launum dag eftir dag.  Oft notað til aðgreiningar frá þeim sem er á mánaðarkaupi, þannig að ekki er haldið saman vinnustundum eins nákvæmlega.

Daglát (n, hk, fto)  Ferill dagsins.  Einungis notað núna í orðtakinu að dreyma fyrir daglátum (sjá þar).

Dagleg störf  (orðtak)  Það sem vinna þarf á hverjum degi, eða þar um bil.  „Jafnan var þess gætt heima, að ofbjóða ekki unglingum með erfiðisvinnu.  Hinsvegar þótti það sjálfsagt og eðlilegt að allir, jafnt yngri sem eldri, tækju  þátt í daglegum störfum; hver eftir sinni getu“  (PG; Samgöngur og flutningar; Niðjatal HM/GG).

Daglega (ao)  Á hverjum degi.  „Ennfremur að viðra úti, helst daglega, ær lömb og hross, og halda nefndum pening til haga séu nokkur tök til þess…“  (ÓHE; Forðagæslubók Rauðasands 1930).   

Daglegt brauð / Daglegur viðburður (orðtök)  Það sem gerist oft/daglega.  „Það er nú að verða daglegt brauð að símafjandinn bilar“!

Dagmál (n, hk, fto)  Eyktarmark að fornu; klukkan 9.00 að morgni.  Dagmálavarða nefnist varða við gamla veginn frá Kollsvík upp í Húsadal, skammt frá klettinum ofan Árnateigs.  „Þar voru miðuð dagmál frá gamla bænum í Kollsvík“  (GT;VT; Örnefnaskrá Kollsvíkur).

Dagmálaglenna (n, kvk)  Um það þegar birtir til úr þungbúnu veðri/ styttir upp með morgninum, en líklegt að fljótlega þykkni upp/ fari að rigna þegar líður meira á morguninn.  „Þetta er nú líklega bara dagmálaglenna“.

Dagpartur (n, kk)  Hluti úr degi; stundarkorn.  „Ég var góðan dagpart í þessu verki“.

Dagrenning (n, kvk)  Sá tími dags þegar dagsbirtu fer að gæta; sólris; dagmál. „Ætli við segjum þetta ekki gott í dag; það er farið að skyggja.  Við byrjum frekar í dagrenningu aftur“.

Dagsbirta (n, kvk)  Dagsljós; birta dagsins.  „Reynum að klára þetta áður en þrýtur dagsbirtuna“.

Dagsdaglega (ao)  Daglega; á hverjum degi.  „Hann hafði þann sið að ganga dagsdaglega niður að sjó“.

Dagsatt (l)  Alveg satt; blátær sannleikur.  „..og þetta ku vera dagsatt segir sveitarómur, sem sjaldan lýgur“.

Dagsbirta / Dagsljós / Dagskíma (n, kvk/hk)  Birta að degi til.  „Ég ætla að reyna að klára þetta meðan dagsbirtan endist“.  „Það er nú betra að eiga við þetta í dagsljósi en í rökkri“.

Dagsdaglega (ao)  Daglega; á hverjum degi.  „Hún er farin að iðka það dagsdaglega að stökkva yfir girðinguna“.

Dagsetja (orðtak)  Ákveða að hafi skeð/ muni ske á tilteknum degi.  „Ég er enn ekki búinn að dagsetja brottför“.

Dagsetning (n, kvk)  Tilgreining dags, t.d. eftir röð hans í mánuði, viku eða tunglviku.

Dagsetur (n, hk)  Lok dags; aftann; kvöld.  Samsett úr dagur og sólsetur. 

Dagsgamall (l)  Eins dags gamall.

Dagskipan (n, kvk)  Áætlanir/fyrirskipanir um það sem gera skal tiltekinn dag eða yfir ákveðinn tíma.

Dagskrá (n, kvk)  Skipulag; röðun verka/viðburða. 

Dagskrártillaga (n, kvk)  Tillaga um röðun málefna á dagskrá fundar.  „Þá kom fram svohljóðandi dagskrártillaga frá Birni Loftssyni“  (Gerðabók Rauðasandshrepps; alm.hreppsfundur 14.04.1959; ritari ÖG). 

Dagslátta (n, kvk)  Sá blettur sem sláttumanni var ætlað að slá á einum degi; teigur; eyrisvöllur; 10 álna völlur; engjateigur; 30 faðmar á hvern kant í túni, en 40 faðmar á kant í útengi“.

Dagsmerki (n, hk)  Eyktamark.  „Nónskegg er klettabrík, slétt upp en standar á, eins og Síðaskegg.  Það var dagsmerki, og var borðað er sól var þar kl 3.00.  Þetta merki var notað víðar af Sandinum“ (ÓS; Örnefnaskrá Lambavatns). Annarsstaðar segir:  „Þegar skugginn af Nónskegginu er kominn á grasteig er farið að borða nónbitann“  (ÓS; Örnefnaskrá Lambavatns).

Dagstund (n, kvk)  Stund að degi til; hluti úr degi.  „Hver einasta dagstund var notuð“.

Dagsverk (n, hk)  Verk sem unnið er yfir einn dag.  „Þar sem þetta var í byrjun sláturtíðar þetta haustið, gekk dagsverkið heldur hægar en áætlað hafði verið og voru menn bæði þreyttir og svangir að því loknu“  (PG; Veðmálið). 

Dagtími (n, kk)  Tími að dagi til. 

Dagur (n, kk)  A.  Tíminn milli sólarupprásar og sólarlags.  B.  Sólarhringur, t.d. milli miðnætta. 

Dagur kemur eftir þennan dag ( orðatiltæki)  Sjá kemur dagur eftir þennan dag.

Dagverður (n, kk)  Helsta máltíð dagsins.

Dagversnandi (l)  Versnandi með hverjum deginum sem líður.  „Verkurinn lagðaðist ekki, heldur fór dagversnandi“.

Dagvinna (n, kvk)  Vinna sem unnin er að deginum; verk sem unnið er innan dagvinnutíma, samkvæmt kjarasamningum; ekki yfirvinna/kvöldinna/næturvinna.

Dagþrota (ao)  Þegar dagurinn endist ekki til tiltekins verk verður maður dagþrota við það.  „Þeir aftaka alveg að fara þetta; segja að við verðum dagþrota fljótlega...“ Frásögn ÁE  (MG; Látrabjarg).

Dala (s)  Síga/lauta niður; minnka; ganga niður.  „Mér finnst að mesti ofstopinn í veðrinu sé farinn að dala“.

Dalalæða (n, kvk)  Sjólæða; þunn þokuslæða sem liggur oft niðri við jörð í fremur þunnu lagi, en bjart í kring og ofan- og neðanvið hana.  Verður til við hitabreytingar, t.d. þegar hlýtt og rakt loft leggst á kalda jörð.

Dalamaður (n, kk)  Maður /manneskja úr Dalasýslu.

Dalbotn / Dalsbotn (n, kk)  Botn dals.  „Úr Kollsvíkurtó sést vel fram í Dalbotn og Dalbrekur“.

Dalbrekkur (n, kvk, fto)  Aflíðandi brekkur beggja megin í dal.  „Dalbrekkur er t.d. örnefni í Vatnadal“.

Daldrög / Dalmót (n, hk, fto)  Innsti hluti dals, þar sem byrjar að halla niður í hann.

Dalkvos / Dalskál (n, kvk)  Lítill skálarlaga dalur.

Dalli (n, kk)  Nafn á kunnum draug sem dregur nafn af Sauðlauksdal.  Upprunalega var hann sendur séra Gísla Ólafssyni, líklega um 1827 (skv.frás. BÞ).  Segir BÞ að Gísli hafi ráðið sláttumann úr Stykkishólmi; Jón bura, en honum hafi fylgt fylgja í barnslíki sem tafði hann við sláttinn.  Tók það ekki enda fyrr en Gísli las yfir honum úr Árnapostillu, en sláttuteigurinn í Sauðlauksdal ber það nafn síðan.  Eftir að Jón buri var farinn varð Gísli og hans fólk fyrir mikilli draugaásókn og m.a. ærðust börn hans.  Draugurinn settist að í Sauðlauksdal; hlaut nafnið Dalli og hefur verið talinn fylgja afkomendum séra Gísla fram á þennan dag.  Allt til loka 20.aldar var honum kennt um allt sem úrskeiðis fór hjá þeim, og fyrir komu þeirra á aðra bæi.

Dallur (n, kk)  A.  Kyrna; koppur; skál.  „Settu þetta í dallinn hjá hundinum“.  B.  Niðrandi heiti á skipi.

Dalmót (n, hk, fto)  Daldrög; innst í dal; þar sem dalur byrjar; grunnur/ógreinilegur dalur.

Dalsmynni (n, n, hk)  Ysti hluti dals; þar sem dalur endar/opnast.

XXXXXXXX Dalur (n, kk)  A.  Ílöng stór lægð/dæld í landslagi, stærri en laut.  T,d, Vatnadalur; Húsadalur; Geldingsskorardalur o.fl.  B.  Dollar; mynt í nokkrum myntkerfum, t.d. Bandaríkjadalur; Kanadadalur o.fl.

Dalverpi (n, hk)  Lægð á mörkum tveggja dýpri dala.  „Framan við Skeifnabrjót hækkar landið og dalurinn beygir meir og meir vestur í Dalverpið, en það er lægð sem liggur alla leið til Keflavíkur“  (SJTh; Örn.skrá Sauðlauksdals).

Damla (s)  A.  Róa.  „Samúel damlaði á árarnar“  (TÖ; Undirbjargsferð frá Kollsvík).   „Ætli við reynum ekki að damla bara á árum; óþarfi að gangsetna vél til að kippa“.  B.  Ganga í rólegheitum.  „Ég ætla að damla hérna niður að Görðum og gá hvernig flýgur“.

Damla undir (orðtak)  Róa með til að flýta för í hæglæti, þegar segl eru uppi.

Damma (s)  Sigla sinn sjó; fara sína leið; ónýtast.  „Þessir skór eru búnir að lifa sitt fegursta; ég held ég láti þá bara damma“.  „Ég nennti ekki að eltast við þessa snarvitlauu skepnu; ég lét hana bara damma“.

Dammur (n, kk)  For; haugur; drulludammur.  „Flórinn er skafinn og damminum ekið í hjólbörum út á haug. 

Dampur (n, kk)  Gufa.  M.a. notað um það þegar gufaði úr þurrheyi þegar hitnaði í því í hlöðu og stakkur myndaðist ofan á heyinu.  Einnig var talað um að halda dampi í einhverju, t.d. pípu, eldavél eða eldi í reykingakofa, og þá átt við að eldurinn/glóðin logaði áfram.

Dandalast (s)   Eigra; hangsa.  „Hann er að dandalast einhversstaðar á bæjum í stað þess að nýta sjóveðrið“.

Dangl (n, hk)  Létt högg, síendurtekið.  „Það þýðir ekkert svona dagl; gefðu veggnum almennilegt drag “!

Dangla (s)  Slá létt; Lemja laust.  „Sumir segja að hann hafi danglað lítilsháttar með skeftinu í höfuð kafteinsins um leið“  (MG; Látrabjarg).

Danka (s) Vera í reiðuleysi.  „Það er ekki undarlegt að féð liggi í túnunum ef girðingarnar eru látnar danka“.

Dannaður (l)  Siðaður; uppalinn.  „Þeir virtust nú ekki vera vel dannaðir allir í Verinu áður fyrr“.

Dannelsi (n, hk)  Mannasiðir; kurteisi.  „Hvurskonar dannelsi er þetta í þér drengur“!

Dansa með (orðtak)  Gera eins og aðrir í kring.  „Ætli maður verði ekki að dansa með samtímanum og fá sér tölvu“.

Dansiball / Dansskemmtun (n, hk/kvk)  Dansleikur; ball.  „Haldnar voru miklar samkomur á hverju sumri.  Þær hófust á laugardegi og þá var dansiball um kvöldið í húsi ungmennafélagsins Vonar (á Rauðasandi)“  (S.G: Bréf til mömmu; Árb.Barð 80-90).  „Eina eða tvær dansskemmtanir hefur það (Umf Von) haft á vetri“  (ES; Ungmennafélög í Rauðasandshreppi). 

Daprast (s)  Verða lélegri; versna.  „Mér er farin að daprast sjón með árunum“.  „Hrífurnar eru farnar að daprast og týna tindunum“.

Dasaður (l)  Örþreyttur; velktur.  „...menn komu ekki heim fyrr en kl 11 um kvöldið, blautir og dasaðir“  (MG; Látrabjarg).

Dasast (s)  Verða dasaður/þreyttur/máttlaus.  „Ég var farinn að dasast af öllum hlaupunum, en lambið líka“.

Dasfiski (n, hk)  Hausar og slóg úr fiski.  Notkun orðsins er lítil í seinni tíð. „Heiter á Vestfiordum allra handa trosfiske; ludur, steinbitar, keilur, qvod alibi matfiske......  Rask og das. Id est höfuðkinnar, steinbítskinnar, þorskhöfuð, slóg fyrir utan lifur. Kallast öðru nafni dasfiski“  (Jarðabók ÁM, PV);

Datt mér ekki í hug (orðtak)  Grunaði ekki Gvend; mig grunaði þetta.  „Upphrópun sem viðhöfð er þegar illur grunur verður að veruleika.  „Já, datt mér ekki í hug; skrapp hann út í Kofahelli eftir eggjum“?!

Dauðadoppulegur (l)  Daufur, daufgerður.  (Orðasafn Ingvars Guðbjartssonar).

Dauðadæmt (l)  A.  Eiginleg merking.  B.  Glatað; fatalt; dæmt til að mistakast.  „Þessi fyrirætlun var svo heimskuleg að hún var dauðadæmd frá byrjun“.

Dauðafæri (n, hk)  Um það þegar veiðibráð kemur mjög nærri“.  „Þegar búið er að skjóta nokkra máfa koma hinir oft í dauðafæri til að frýnast í þá“.

Dauðakyrrð (n, kvk)  Lger þögn/ró.  „Dauðakyrrð ríkti í salnum þegar hann tók til máls“.

Dauðalegt (l)  Ekki líflegt; dautt.  „Asskoti er þetta dauðalegt hérna; ég held við ættum að kippa aðeins norður“

Dauðans (ao) Áhersluorð framan lýsandi nafnorðs.  „Hvaða dauðans bull er nú í þér“?!  „Hverskonar dauðans bjánar geta þessir menn verið; að ætla að æða á sjó í svona útliti“!

Dauðans matur (orðtak)  Við dauðans dyr; nærri dáinn/dauður.  „Hefði syllan brosið undan mér örlítið fyrr hefði ég verið dauðans matur“.

Dauðasjólaust (l)  Alveg sjólaust; engin undiralda.  „Það er dálítið gráð í golunni, en alveg dauðasjólaust“.

Dauðasök (n, kvk)  Mjög alvarleg synd/yfirsjón.  „Það er nú kannski engin dauðasök þó maður leysi vind í kirkjunni!  Þetta er nú einusinni það sem guð áskapaði manninum“.

Dauðatregur (l)  Um fiskirí; mjög dræmt; nauðatregur.  „Hann var dauðatregur nema rétt yfir blásnúninginn“.

Dauðaþögn (n, kvk)  Algert hljóð; alger kyrrð; „Dauðaþögn ríkti í salnum meðan hann fór með kvæðið“.

Dauðbilt (ao)  Mjög hverft/bilt.  „Þú gerðir mér dauðbilt við með þessum hávaða“.

Dauðblóðgaður (l)  Um fisk; blóðgaður eftir að hann er dauður, þannig að blóð rennur ekki eða illa úr æðum.  Slíkt skeður einkum við netaveiði, en þorskfiskar drepast fljótt í netum.  Dauðblóðgaður fiskur er gjarnan með blóðhlaupnu holdi og ekki góð mat- eða söluvara.

Dauðbregða (s)  Verða mjög bilt við; hrökkva við með skelfingu.  „Mér dauðbrá þegar öndin flaug upp“.

Dauðfeginn  (l)  Mjög feginn.  „Ég yrði dauðfeginn að losna við að fara þetta“.

Dauðir hlutir (orðtak)  Skiptahlutir af afla (fiski, eggjum eða fugli) vegna kostnaðar við búnað sem til þarf.  „Auk hásetahlutar var formannshlutur og ennfremur dauðir hlutir, einkum skipshlutur, veiðarfærahlutur og beituhlutur“  (LK; Ísl.sjávarhættir).  „Í bjargferðum voru dauðu hlutirnir einkum landshlutur til landeiganda og vaðarhlutur meðan vaðir voru mjög dýrir.  Á síðari tímum er, auk landshlutar, tekinn hlutur vegna báta ef farið er undir, eða bíla ef ekið er langt um slæma vegi.  Sigari fær áhættuhlut, en það er ekki dauður hlutur“.

Dauðkalinn (l)  Kalinn til dauðs; dauður úr kulda/ af kalsárum.  „ ... þar sem ekki var dauðkalið tún, þaut grasið upp með ofsahraða, svo innan skamms var komin góð slægja“  (ÞJ; Árb.Barð 1968).

Dauðlanga (s)  Langa mikið.  „Mig dauðlangar að setja báða hrútana á“.

Dauðleiðast /Drepleiðast (s)  Vera mjög leiður; leiðast mjög mikið.  „Mér dauðleiðast þessar sífelldu úrtölur“.  „Honum drepleiddist að hanga yfir skræðunum fyrir vorprófið“.

Dauðlerkaður (l)  Örþreyttur; dauðlúinn.  „...þegar þeir komu að landi dauðlerkaðir með punghlaðinn bát...“  (LK;  Ísl. sjávarhættir II).  Orðið finnst ekki í orðabókum en var notað í Kollsvík.

Dauðlúinn/ Dauðuppgefinn / Dauðþreyttur  (l)  Mjög þreyttur; dauðlerkaður; sárlúinn.  „Ég er bara dauðlúinn eftir þessa törn“.

Dauðrota (s)  Rota til dauðs.  „Mávurinn hfði ekki drepist alveg við skotið en ég dauðrotaði hann við stein, og bar hann að Byrginu“.

Dauðsfall (n, hk)  Andlát; dauði.  „Það hafa orðið nokkuð mörg dauðsföll í þeirri fjölskyldu á stuttum tíma“.

Dauðskammast sín (orðtak)  Verða mjög skömmustulegur /uppfullur af mikilli skömm/eftirsjá/sektarkennd.  „Ég dauðskammaðist mín eftirá fyrir að þetta, og bað hann afsökunar“

Dauðskotinn (l)  Skotinn til dauðs í einu skoti.  „Mér sýnist að þessi máfur sé dauðskotinn; láttu hann liggja“.

Dauðsmannsgröf (n, kvk)  Legstaður manns.  Notað í líkingum:  „Hér er hljótt eins og í dauðsmannsgröf“.

Dauðsyfjaður (l)  Mjög syfjaður.  „Ég held ég fari bara að draga mig í bælið; ég er orðinn dauðsyfjaður“.

Dauður/daufur er barnlaus bær (orðailtæki)  Börn lífga upp á tílveruna með kátínu sinni, einlægni og leikjum, en einnig þarf að sinna þeirra þörfum.

Dauður sími (orðtak)  Símasambandslaust; slitin símalína.  „Það er alveg dauður síminn.  Línan hlýtur að liggja einhversstaðar í jörð því það er fjári þungt að hringja“.

Dauður úr öllum æðum (orðtak)  Slappur; linur; líflaus.  „Ekki var karlinn dauður úr öllum æðum, því barn eignaðist hann í ellinni“.

Dauðyflisháttur (n, kk)  Dratthalaháttur; sofandaháttur.  „Hverskonar dauðyflisháttur er það að ganga ekki betur frá bátnum“?

Dauður hlutur (orðtak)  Skiptahlutur úr afla sem ekki er vegna vinnuframlags heldur verðmæta sem einhver leggur fram umfram aðra til að aflinn fáist.  „...útgerðarmaður, sem oftast var jafnframt formaður, tók tvo hluti fyrir sig og dauðan hlut fyrir bát og veiðarfæri“  (KJK; Kollsvíkurver).  Í bjargferðum var landshlutur dauður hlutur og hafði verið frá fornu fari.  Hann mega aðkomumenn skilja eftir á brún.  Einn maður sem fer í bjarg án aðstoðar þarf ekki að skila landshlut.  Þá hafði vaðhlutur lengi verið hefð.  Í seinni tíma eggjaferðum var skipt út dauðum hlutum fyrir farartæki og ef einhver hafði lagt út annan dýran búnað.  Leskingja hirðir eigandi skiptavallar.  „Hver þátttakandi fékk einn hlut, en sigarar fengu auk þess hættuhlut; heilan hlut að auki.  Svo var vaðarhlutur og bjarghlutur; hvortveggja „dauðir hlutir“  (JB; Verstöðin Kollsvík; frásögn KJK). 

Dauður sjór (orðtak)  Um mikið tregfiski; ekki branda úr sjó; ekki kvikindi að hafa; engin veiði; ördeyða.  „Við börðum bæði grunnt og djúpt, en það var bara steindauður sjór allsstaðar; bara fáeinar pöddur“!

Dauður tími (orðtak)  Tími aðgerðaleysis.  „Við nýttum dauða tímann til að grípa í spil“.  „Maður vann myrkranna á milli og sjaldan var dauður tími.

Dauðyfli (n, hk)  Yfirmáta daufgerður/latur maður.  „Þvílíku andskotans dauðyfli hef ég aldrei fyrr kynnst; það dettur hvorki né drýpur af honum; sama hvað mikið liggur við“!

Dauðyflislegur (l)  Eins og dauðyfli; mjög latur/daufgerður.  „Skelfing ertu dauðyflislegur í morgunsárið“.

Dauðþyrstur (l)  Mjög þyrstur; nær dauða af þorsta.  „Ég var orðinn dauðþyrstur og svolgraði í mig úr tjörninni, þó ekki væri vatnið kannski gott eða heilsusamlegt“.

Dauðöfunda (s)  Öfunda mikið.  „Ég dauðöfundaði hann af þessum dýrindis hníf“.

Daufgerður (l)  Dauðyflislegur; yfirmáta rólegur/aðgerðalaus að eðlisfari. 

Daufheyrast (s)  Skella skollaeyrum við; virða ekki svars; verða ekki við.  „Þeir eru vanir að daufheyrast við öllu sem kemur hér vestanað, þessir skrattakollar fyrir sunnan“.

Dauflega (ao)  Treglega; illa; dapurlega.  „Mér líst fremur dauflega á að þetta takist“.

Dauflegur (l)  Tregur; ekki líflegur.  „Heldur er þetta nú daufleg veiði“.

Daufur (l)  A.  Bragðdaufur.  B.  Ókátur.  „Hún er dálítið dauf í dálkin þessa stundina“.  C.  Linur (um þurrk).  „Þetta er óttalega daufur þurrkur“.  D.  Lítill (um sjó)  „Hann er nú heldur daufari en í gær, finnst mér“.

Daufur í dálkinn (orðtak)  Niðurlútur; ókátur; dapur.  „Hversvegna ertu svona daufur í dálkinn lambið mitt“?  Líkingin er dregin af því að bolfiskur getur verið daufur (illa saltaður) við hrygginn (dálkinn), og gat þar orðið skemmdur eða bragðlaus þegar hann var snæddur.  „Við héldum áfram ferð okkar út í Kollsvík og vorum heldur daufir í dálkinn“  (ÞJ; Sargon strandið; Árb.Barð 1949). 

Daufur þurrkur (orðtak)  Ekki mikill/góður þurrkur; linur þurrkur; deyfa.  „Ári er nú daufur þurrkurinn“.

Daunillur (l)  Illa þefjandi/lyktandi; þefillur; fúll.  „Mikið andskoti  var þetta daunillur viðrekstur“.

Daus (n, kk)  Rass; sitjandi.  „Sittu kyrr á þínum daus; ég skal sækja sykur í kaffið“.  „Rækjum haus og heilabú,/ hæfir dausi fremur/ sálmaraus og svikul trú;/ svona ausið piltar nú! “  (JR; Rósarímur). 

Dausgörn (n, kvk)  Rassgörn.  „Rista þarf í kringum dausgörnina áður en tekið er innan úr (skrokknum)“.

Dautt í (orðtak)  Eldurinn slokknaður í bákestinum/sígarettunni/pípunni o.fl.  „Nú er dautt í hjá mér; áttu eld“?

Dautt undir (orðtak)  Slokknuð glóð undir torfi í reykhúsi.  „Mér sýnist að það sé dautt undir í kofanum.  Kannski var sprekið ekki nógu þurrt“.

Dádera við (orðtak)  Dekra; þjóna; gæla; láta með.  „Konfekt með kaffinu!  Það er aldeilis dáderað við mann í dag“.  „Það ætlar að dádera við okkur veðrið“!

Dáderingar (n, kvk, fto)  Dekur; þjónusta; snúningalipurð.  „Heldur eru það nú dáderingarnar!  Farðu nú að hætta að bera fleiri tertur á borðið“!

Dágóður (l)  Töluvert mikill.  „Það er dágóður spölur að rölta fram í Víðilæki“. „Þeir fengu dágóðan slatta í tunnu eftir þessa vitjun“.  „Þar var berjaland dágott“  (TÓ; Örn.skrá Breiðavíkur).   „Þótt línan væri ekki lengri en þetta fékkst oft dágóður afli á hana.  “  (KJK; Kollsvíkurver).  „Svo þetta var nú dágóður fengur fyrir okkur, og við vorum ánægðir með þetta“  (GJH; Hálfdrættingur í Kollsvíkurveri).

Dálaglega (ao)  Mjög vel/fallega.  Notað í kaldhæðni í seinni tíð:  „Þetta fór dálaglega; að missa kindurnar“!

Dálaglegt (l)  Upphrópun; merkir mjög fallegt, en notað í öfugri merkingu.  „Þetta er dálagleg uppákoma; hrúturinn sloppinn úr stíunni og eflaust búinn að embætta í alla nótt“!  „Það er dálaglegt, eða hitt þó heldur“!

Dálkhelmingur / Meyjarhelmingur (n, kk)  Helmingar flatts og herts steinbíts (með gamla laginu).  Dálkhelmingi fylgir hluti dálks/hryggs, en meyjarhelmingi gotraufarugginn.  „Steinbítur var borðaður nýr og saltaður, en þó oftast harður...  Þegar honum var sundrað í tvennt var tekið í hvorn helming og rifið um hnéð.  Markið fylgdi þá dálkhelmingnum ásamt sporði og bekugga.  Kroppað var úr hryggjarliðunum og þar í kring; kallað að vinna að markinu.  Konum var ætlaður meyjarhelmingurinn“  (LK; Ísl. sjávarhættir IV, heimildarmenn einkum; ÞJ; ÁE; DE; ÓETh). 

Dálkur (n, kk)  A.  Hryggur í fiski.  Þegar þorskur er flattur er meirihluti dálksins skorinn úr.  Dálkar voru áður gefnir sauðfé ásamt öðrum ræksnum, eða þau voru notuð sem áburður á tún.  B.  Lóðrétt afmarkað svæði á blaði eða í bók.  C.  Hnífur sem hafður er í slíðri í belti.  „Lánaðu mér aðeins dálkinn þinn“. 

Dáma (s)  Líka.  „Ja, nú dámar mér ekki“ var stundum notað sem upphrópun þegar fólki kom eitthvað illilega á óvart.  Orðið heyrðist lítið þar fyrir utan nema í samsetningunni ódámur.

Dámikill (l)  Nokkuð mikill; all verulegur.  „Við fengum bara dámikinn afla þarna yfir snúninginn“. 

Dámur (n, kk)  Þefur fnykur; lykt.  Lítið notað nema sem orðhluti, t.d. ódámur, og í orðasamböndum; dregur hver dám af sínum sessunaut.

Dánarbeður (n, kk)  Rúm sem maður liggur banaleguna í.  „Á dánarbeði sínum upplýsti hún um raunverulegt faðerni stúlkunnar“.

Dáraskapur (n, kk)  Hrekkir; óþokkabragð.  „Ég kann ekki að meta svona dáraskap“!

Dásama (s)  Dást að; lofsyngja.  „Hann þreytist seint á að dásama þessa vonlausu ríkisstjórn“.

Dásemdartíð (n, kvk)  Einstaklega gott tíðarfar.  „Þetta er nú meiri dásemdartíðin“.

Dásemi/ Dásemd (n, kvk)  Fínheit; gæði; gersemi.  Oft notað í háði.  „Það er nú engin dásemi þetta hreysi“.

Dável (ao)  Mjög vel/snoturlega/lipurlega.  „Honum fórst þetta dável úr hendi“.

Dedúa (s)  Dunda; hafa fyrir stafni.  „Hann er eitthvað að dedúa við hrífur í óþurrkinum“.  Hvað hefur þú verið að dedúa upp á síðkastið“?  Oftast með endingunni „við“.  „Ég hef verið að dedúa við bílinn“.

Defekt (l)  Bilað; óeðlilegt.  „Það er nú eitthvað defekt við ganginn í vélinni núna“.

Deiggeðja (l)  Meir í lund; ekki hugaður; óstaðfastur.  „Bakkus hefur oft verið erfiður deiggeðja sálum“.

Degi hallar (orðtak)  Komið framyfir miðjan dag; kominn seinnipartur dags.  „Degi var farið að halla þegar við komum með reksturinn að réttinni“.

Deginum ljósara (orðtak)  Mjög augljóst.  „Það er orðið deginum ljósara að hann hafði rangt fyrir sér“.

Deigja (n, kvk)  Raki; væta.  „Það þarf að taka ofan og undan göltunum og breiða það sem einhver deigja er í; hitt má hirða strax í hlöðu“.

Deigla (n, kvk)  Hitaþolið ílát sem málmur er bræddur í þegar unnið er úr honum, t.d. við málmsteypu.  „Blýið bræddi hann með gasbrennara, í deiglu úr blikki“.  Sjá í deiglunni.

Deiglumór (n, kk)  Smiðjumór; smiðjuleir; hvarfleir; ísaldarleir úr móhellu sem notaður var til þess m.a. að búa til steypumót til málmsmíði og þétta afl í smiðjum.

Deigur (l)  Linur; meyr; mjúkur.  „Það er svo deigt járnið í bitanum að hann bognar eins og smér“.  Sjá svo má brýna deigt járn að bíti.

Deila um keisarans skegg (orðtak)  Deila/rífast um það sem ekki skiptir máli.  Mun vísa til deilna um það hvort einhver valdamaður hafi verið skeggjaður eða skegglaus, sem vissulega skiptir minna máli en stjórnarhættir hans.  „Nú erum við farnir að deila um keisarans skegg“!

Deildar meiningar (orðtak)  Skiptar skoðanir; aðilar ósammála.  „Upphófst nú mikið skvaldur og voru uppi deildar meiningar um ágreiningsefnið“  (PG; Veðmálið). 

Deildarmyrkvi (n, kk)  Myrkvun tungls að hluta; sjá almyrkvi; sólmyrkvi.

Deildarstjóri (n, kk)  Stjórnandi deildar, t.d. í kaupfélagi/pöntunarfélagi.  „Ég var þá orðinn deildarstjóri hjá Pöntunarfélagi Rauðasandshrepps, og geymdi ég skjöl deildarinnar í kistlinum og hafði hann jafnframt fyrir skrifborð“  (Ívar Ívarsson; Hvatt bæði; Lesb.Tímans 1964). 

Deiluefni / Deilumál (n, hk)  Tilefni þrætu.  „Alltaf virðast þeir geta fundið sér nýtt deiluefni þó önnur séu leyst“.  „Ekki man ég eftir neinu meiriháttar deilumáli fyrr á tíð sem sundraði byggðinni, líkt og síðar varð“.

Deilugjarn (l)  Þrasgjarn; hættir til að lenda iðulega í deilum.  „Nýi bóndinn á höfuðbólinu reyndist deilugjarn í meira lagi.  Hann lenti fljótlega uppá kant við flesta nágranna sína og aðra í hreppnum; missti konuna frá sér og endaði með því að flosna upp sjálfur“.

Dekk (n, hk)  A.  Hjólbarði.  B.  Á báti; þilfar; þekja sem lokar bátsskrokknum.

Dekka (s)  Þekja; ná yfir.  „Málningin dugir varla til að dekka allan flötinn“.  „Fjárveitingin dekkar allan útlagðan kostnað“.

Dekkbátur (n, kk)  Bátur með dekki/þilfari; trilla; trillubátur.  „Skip landnámsmanna hafa eflaust að hluta verið dekkuð að einhverju leiti.  Skútur voru í raun dekkskip, þar sem þilfar lokaði rýminu niðri í skipinu; lestum, áhafnarrýmum og öðrum.  Hinsvegar var ekki farið að tala um dekkbáta fyrr en með tilkomu trillanna; um 6-12 tonna vélknúinna báta, þar sem fáir voru í áhöfn; oft einn maður.  Kollsvíkurver hafði lagst af sem útgerðarstaður þegar dekkbátar urðu algengir, enda óhægt um vik að taka þá daglega á land“.  „…fengum við því lítinn dekkbát til þess að fara með okkur til Þingeyrar“  (ÖG; Glefsur og minningabrot; heimferð frá Núpi). 

Dekksel (n, hk)  Strokklok á vél; „head“.  „Það þarf að festa dekkselið niður á réttan hátt“.

Dekstra (s)  Lokka; beita fortölum; ganga eftir sérvisku.  „Það þurfti dálítið að dekstra hann í byrjun, en svo vann hann af áhuga“

Dekstur (n, hk)  Dekur; velgjörðir.  „Mér þykir það óhóflegt dekstur að roðfletta flökin í kjaftinn á þeim“.

Dekurdýr  (n, hk) / Dekurrófa / Dekurskjóða (n, kvk)   Dýr eða manneskja sem dekrað er við.  „Hún er nú að verða ferlegt dekurdýr, stelpan“. 

Delerí (n, hk)  Rugl; della.  „Þetta er nú bara hálfgert delerí hjá þér, þetta evrópudaður“!

Deli (n, kk)  Skúrkur; þrjótur.  „Hvað vill nú þessi deli upp á dekk“?!

Delíkvent (n, kk)  Þrjótur; sakamaður.  „Hvað eru svona delíkventar að gera á þorrablót“.  Oft stytt í „deli“.

Della (n, kvk)  Rugl; vitleysa; delerí.  „Óttaleg della er nú þetta; að halda að við getum náð einhverjum hagstæðum samningum við þetta Evrópusamband“!

Demba (n, kvk)  Skyndileg hellirigning.  Til frekari áherslu var stundum talað um hellidembu. 

Dembúll (n, kk)  Höfuðfat; eingöngu notað um kuldahúfu með eyrnaskjólum sem ýmist var bundin undir kverk eða yfir hvirfil.  Var m.a. haft yfir loðfóðraðar skinnhúfur með þessu lagi.

Demón (n, kk)  Skratti; djöfull.  „Það kemur stundum í hann þessi demón um helgar; að þurfa að fá sér í glas“.

Dempa niður (orðtak)  Róa; hægja á; lækka hljóð.  „Dempaðu nú aðeins niður í þessu gargi í útvarpinu“!

Dengilegur (l)  Dægilegur; efnilegur; til einhvers nýtur.  „Mér sýnist hann ekki dengilegur þessi lambkægill.  Það er óvíst að hann hjari“.  „Hann er vel dengilegur drengurinn; varð hæstur í sínum bekk“!  Orðið finnst ekki í orðabókum en var sumum tamt í munni í Kollsvík.

Dengja (s)  Slá heitt járn til í æskilega lögun.  Dengja þurfti ljái sem tíðkuðust á fyrri tíð, til að fá í þá bit.  „...viðarkol voru notuð til járnvinnslu og smíða áður, og til að hita gömlu ljáina svo hægt væri að dengja þá.  Við denginguna var eggin þynnt, svo ljárinn biti“  (Stefán Aðalsteinsson; Sauðkindin, landið og þjóðin).  

Dengja saman (orðtak)  Hrúga/hauga saman; blanda saman.  „Við skulum dengja þessu hér saman í haug“.

Dengja úr  (orðtak)  Ná út úr; nýta.  „Við skulum sjá hort ekki er hægt að dengja eitthvað úr stráknum; hann getur allavegana nýst til snúninga“.  „Hrífan er orðin léleg, en kannski má dengja úr henni einn dag enn“.

Densilegur (l)  Kræsilegur; álitlegur.  „Þú ert nú ekki beint densilegur eftir þennan skítmokstur“.  Orðið er annarsstaðar þekkt sem „tensilegur“; sjá orðtakið tensa sig til.

Der (n, hk)  Skyggni/barð framan á húfu/derhúfu.   

Derhúfa (n, kvk) Húfa með deri; pottlok; húfupottlok; sixpensari.  „ Á sjöunda áratug 20. aldar mátti heita að hver einasti karlmaður væri með derhúfu útivið í Rauðasandshreppi.  Til voru þó þeir sem aldrei settu slíkt upp.  Húfurnar voru oftast tiltölulega flatir „sixpensarar“, en aðrar með smellu framaná , þannig að læsa mátti framhluta ofaná derið.  Einnig sáust líka svartar húfur með glansderi og borða yfirum; voru kallaðar „kaskeyti“ eða „faktorshúfur“.  Þá síðustu átti líklega GJH á Hnjóti.  Misjafnt var hvernig menn báru derhúfuna, og mátti jafnvel greina af því ýmis persónueinkenni.  Sumir höfðu hana eins kyrfilega ofanyfir höfuðið og unnt var; aðrir eins lausa aftur á hnakkanum og hún tolldi; enn aðrir framan í enni.  Sumir voru iðulega með húfuna utan í höfðinu öðrumegin.  Þann sið hafði t.d. Bjarni í Hænuvík, sem GJH nefndi góðlátlega „Bjarni með skakka húfu“.  Í hryssingsveðri smelltu menn derinu niður, en í miklum hitum var því smellt upp, og jafnvel brett uppá það eða derið látið vísa aftur á hnakka.  Derhúfur mátti nýta í ýmsum tilgangi.  Sumir neftóbakskarlar snýttu sér í húfuna, sem gjarnan bar sýnileg merki um það.  Þá kom hún stundum að notum í eggjasnagi, þegar einn maður var að klórast eftir fáum eggjum.  Mátti vel setja allt að 10 eggjum í eitt húfupottlok og fikra sig með það að íláti eða á brún.  Man ég eftir einu tilviki þar sem maður hafði klórast þannig með tvö egg í húfu, en þegar á brún var komið gleymdi hann sér; sveiflaði húfunni á hausinn með eggjunum í og varð að vonum fremur saurljótur yfir sig við það“.

Derra sig (orðtak)  Steita görn; setja sig á háan hest; rífast; brúka sig.  „Vertu bara ekkert að derra þig“!

Derringur (n, kk)  A.  Vindsteitingur.  B.  Reigingur (í manneskju eða skepnu) „Hrúturinn var með derring“.

Detta af andlitið (orðtak)  Verða mjög hissa; verða forviða.  „Það datt alveg af mér andlitið þegar ég sá hver var kominn í heimsókn“.

Detta af gullhringarnir (orðtak)  Hneykslunaryrði um pempíuhátt.  „Ætli það dyttu nú af henni gullhringarnir þó hún færi einu sinni og hj´lpaði karlinum í fjósinu“!

Detta/falla allur ketill í eld (orðtak)  Fallast hendur/ verða lémagna/gefast upp vegna atviks.  „Mér féll allur ketill í eld þegar réttarveggurinn gaf sig og féð ruddist út“.

Detta/falla á (orðtak)  Um veður; myrkur; koma.  „Nú fer myrkrið að detta á; við klárum þetta bara á morgun“.

Detta/falla í dúnalogn/logn (orðtak)  Kyrrast fljótt; lygna; detta niður; minnka hávaði.  „Hann er allt í einu dottinn í dúnalogn“!

Detta í hug / Detta til hugar / Falla til hugar (orðtak)  Koma til hugar; fá hugmynd.  „Mér datt í hug að skreppa hér fram á víkina og vita hvort maður fær ekki í soðið“.  „Datt þér aldrei til hugar að gá að þessu“?  „Þá datt mér allt í einu í hug að best væri að fara í bað“  (IG; Æskuminningar).

Detta í lukkupottinn (orðtak)  Verða heppinn.  „Þú dast aldeilis í lukkupottinn að krækja í þessa lúðu“!  Upphaflega var orðtakið að „grípa í lukkupottinn“, en lukkupottur var nokkurskonar lottó; „kerhald sem snúið er með sveif, það brúkast í lotteríum eða hlutfallsleikjum“ (Eggert Ólafsson; Kvæði, útg. 1832).

Detta í það (orðtak)  Fara á fyllerí/kenderí.  „Það má mikið vera að þeir séu ekki báðir dottnir í það“.

Detta mér nú dauðar lýs úr höfði! (orðtak)  Nú er ég hissa; þetta er mjög óvænt (svo óvænt að lýsnar fá slag og drepast!).  „Detta mér nú allar dauðar lýs úr höfði!  Haldiði ekki að ég hafi fengið endurgreiðslu frá skattinum“!

Detta niður (orðtak)  Um veður/sjólag; lægja snögglega.  „..svo dettur hann niður á skírdag; gerir blíðalogn, en kalt var í veðri“  (ÁE; Ljós við Látraröst).  „Eitthvað er hann að detta niður með þennan rosta“.  Sjá ganga niður.

Detta ofaná (orðtak)  Koma í hug; finna; rekast á.  „Ég datt ofaná hugmynd að hverfli til að nýta þessa orku“.

Detta ofanúr skýjunum (orðtak)  Birtast/koma óvænt; finnast án þess að skýring sé á.

Detta ofanyfir (orðtak)  Verða mjög hissa/dolfallinn.  „Það datt ofanyfir mig þegar hann birtist í dyrunum“.

Detta undan (orðtak)  Um veiðiskap; hverfa fiskur undan báti; hætta að fiskast.  „Við vorum í rótarfiskiríi yfir snúninginn, en hann datt snögglega undan þegar tók upp fallið“.

Detta/falla uppfyrir (orðtak)  Gleymast; falla niður; verða útundan; fara í útideyfu; dragast; verða ekki úr framkvæmdum.  „Ég ætlaði að ger þetta í gær en það datt alveg uppfyrirr hjá mér“.

Detta úr/niður nytin (orðtak)  A.  Um kú; hætta að mjólka; geldast.  „Það datt alveg nytin úr kúnni við þessi veikindi“.  B.  Í líkingum; verða fyrir áfalli; lamast.  Oft í kaldhæðinni og neitandi merkingu:  „Ætli það dytti nokkuð úr honum nytin þó hann þyrfti að taka hendur úr vösum, og hreyfa sig eins og aðrir við smalamennskuna“!

Detta útaf (orðtak)  Renna í brjóst; gleyma sér; dotta.  „Ég datt útaf smástund meðan ég sat og beið þarna við steininn“.

Dettinn (l)  Gjarn á að detta/hnjóta; hrösull.  „Maður er orðinn dálítið dettinn í seinni tíð“.

Dettur botninn úr (orðtak)  Verður endasleppt; hættir skyndilega.  „Eftir þessi slagsmál datt botninn fljótlega úr dansleiknum“.

Dettur hvorki né drýpur af (orðtak)  Með mikið jafnaðargeð; mjög jafnlyndurM heldur stillingu.  „Það datt hvorki né draup af honum meðan hann hlustaði á þessa skammarræðu“.

Deyða (n, kvk)  Ördeyða; fiskleysi.  „Við skulum kippa aðeins; hér er orðin algjör deyða“.

Deyfa (n, kvk)  Daufur þurrkur; lognmolla.  „Það þornar hægt í þessari deyfu“.

Deyfa (s)  A.  Minnka/ draga úr sjó.  „Ég held að hann sé eitthvað að deyfa þetta núna“.  „Bjarnarklakkar koma ekki uppúr nema um stórstraumsfjöru, en deyfa töluvert norðanbrim þegar lágsjávað er“  (HÖ; Fjaran).  B.  Minnka þurrk.  C.  Minnka tilfinningu, t.d. við högg eða skurð.  „Höggið deyfði fingurinn um stund, en síðan kenndi hann mikið til“.

Deyfð (n, kk)  Um háttalag manns; framtaksleysi; þunglyndi; leti.  „Óttaleg deyfð er yfir honum“.  B.  Um aflabrögð; tregfiski.  C.  Um veðurlag; hæglæti; molla; lítill þurrkur; deyfa.  „Enn er sama deyfiðin í honum“.

Deyfðardrungi (n, kk)  Þungi/örþreyta í höfði.  „Það kom yfir mig einhver deyfðardrungi og syfja“.

Deyfðarlegur (l)  Daufur; þunglyndur; fár.  „Mér finnst hann dálítið deyfðarlegur þessa dagana“.

Deyja ekki ráðalaus (orðtak)  Hafa einhver úrræði; vera úrræðagóður.  „Ég dó nú ekki ráðalaus þó spottinn næði ekki alla leið.  Ég batt bara peysuna mína í neðri endann og það dugði“! Sjá illt er að deyja ráðalaus.

Deyja niður (orðtak)  Um báru; lægja; minnka sjógangur.  „Ég held að norðansjórinn sé alveg að deyja niður“.

Deyja út (orðtak)  Um vind/sjógang/sjávarfall; minnka og verða að engu.  „Suðurfallið var að deyja út, og í hönd fór besti tíminn til fiskjar; liggjandinn, enda lét sá guli það á sér finna“  (ÞJ; Brimlending í Kollsvík). 

Deyja útaf (orðtak)  A.  Um loga; slökkna; brenna út.  „Mér sýnist að kertið sé alveg að deyja útaf“.  B.  Um skepnu; drepast; sálast.  „Þessi lambvesalingur sýnist mér að muni bara deyja útaf“. 

Deyr fé, deyja frændur, deyr sjálfur hið sama (orðatiltæki)  Alkunn speki úr Hávamálum, sem e.t.v. er inntak allra trúarbragða og hin æðsta speki:  „Deyr fé;/ deyja frændur;/ deyr sjálfur hið sama./  En orðstír/ deyr aldregi,/ hver er sér góðan getur“ (Hávamál; gestaþáttur).

Défilsári (uh)  Upphrópun/áhersluorð.  „Mikið défilsári er gott að setjast niður og pústa eftir þessi hlaup“.

Déskotakornið (n, hk, m.gr)  Milt blótsyrði/áhersluorð.  „Þú ferð déskotakornið ekki að leggja af stað í þessum fjárans blindbyl“!

Déskotans (uh)  Upphrópun; blótsyrði.  „Déskotans hávaði er þetta; það heyrist ekki mannsins mál“!

Déskotansekkisen (l)  Vægt blótsyrði/áhersluorð í lýsingum.  „Lækkiði nú niðurí þessu déskotansekkisen bítlagargi strákar; þetta er að gera mann vitlausan“! 

Déskotansnær (fs)  Andskotansnær; fjandansnær; staðið nærri; farið betur.  „Þér var déskotansnær að búa betur um eggin í byrginu eins og ég sagð þér; þá hefði hrafnskrattinn ekki komist í þetta“!

Déskoti (n, kk)  Áhersluorð/blótsyrði í mildari kantinum.  „Déskoti eru þetta nú fallegir tvílembingar“!  „Ja hver déskotinn; hvenær gerðist þetta“!  „Þetta er déskoti mikið hrun“.  „Déskotans vandræði eru þetta“!

Digna (s)  Verða deigur/linur, t.d. af raka eða hita; mýkjast.  „Það þýðir ekkert að raka upp eftir að heyið er farið að digna“.  „Járnið var hitað þangað til það fór að digna svo að hægt var að slá það til“.

Digna í fætur (orðtak)  Verða blautur í fæturna.  „Farðu nú í stígvél drengur; það er hætt við að þú verðir fljótur að digna í fæturna í strigaskóm í þessari rekju“!

Digna undir fæti (orðtak)  Verða mjúkt undir fæti.  Um göngu í mýrlendi.  „Við skulum ekki fara nær seilinni; hér er farið að digna nokkuð undir fæti“.

Digur (l)  Sver; ruðamikill.  „Þetta rekatré er all digurt, en ekki nema fimm fet að lengd.

Digurbarkalega (ao)  Af hroka/yfirlæti/miklu sjálfstrausti.  „Menn geta talað digurbarkalega um þetta sem ekki voru á staðnum þegar slysið varð“.

Dimmanótt (n, kvk)  Nótt; náttmyrkur.  „Við verðum að drífa í að klára þetta svo við verðum ekki alveg fram á dimmanótt“. 

Dik (n, hk)  Struns; hlaup.  „Hann tók dikið út á hlað og sagði nokkur vel valinn orð við piltana“.  (Orðasafn Ingvars Guðbjartssonar).

Dikta upp (orðtak)  Skálda; ljúga; spinna sögu.  „Hugsanlega hefur karlinn diktað upp þessa sögu um óvættinn til að afsaka einhverja byltu í fylleríinu“.

Diktur (n, kvk, fto)  Tilbúningur; ýkjur.  „Ég er nú hrædd um að þetta séu tómar diktur“.

Dilkur (n, kk)  A.  Hólf í rétt.  „Kollsvík átti sinn dilk í NA-horni Breiðavíkurréttar“.  B. Sláturlamb.  „Þaðan skiluðu sér því á haustdögum vænir dilkar, en vanhaldasamt var á fénu sem þar gekk“  (PG; Veðmálið). 

Dilla (s)  A.  Skemmta; láta með; dádera; hossa.  „Þeim varð óneitanlega dálítið dillað þegar karlinn datt flatur“.  B.  Um lamb/gæludýr; veifa dindli/skotti við gælur eða þegar lamb sýgur.  „Heimalingurinn dillaði dindlinum ákaft meðan hann saug pelann“.  „Tíkin dillaði skottinu þegar hún þekkti hver var kominn í heimsókn“.

Dilla (n, kvk)  A.  Spyrðustæði á lúðu; einatt nefnt strabbi í Kollsvík og því ekki notað þar; a.m.k. ekki í seinn tíð.  Hinsvegar var þar notað orðið dylla yfir sporstykki steinbíts (sjá þar).  B.  Fyrirtekt; della; sérviska.  „Þetta er bara einhver dilla í honum“.  „Vertu nú ekki með þessar dillur og skelltu þessu bara í þig“!  Framborið lint.

Dimm (þoka) (l)  Þétt þoka.  „...en dimm þoka lá á fjöllum þó nóttin væri annars björt“  (ÁE; Ljós við Látraröst).  Einnig gat þoka verið niðadimm.

Dimma (n, kvk)  Myrkur; húm. „Við vorum komnir heim fyrir dimmuna“.

Dimma (s)  Verða myrkur; verða skuggsýnt; húma.  „Þá var líka tíðkað að fara í heimsóknir á aðra bæi; einnig að koma saman og fara í boltaleik og útilegumannaleik þegar fór að dimma“  (IG; Æskuminningar). 

Dimma að með skúr/él / Dimma í lofti / Dimma yfir (orðtök) Um veður; syrta í lofti; syrta að.

Dimming (n, kvk)  Dimmumót; þegar verulega fer að bregða birtu.  „Við komum heim rétt fyrir dimmingu“.

Dimmumót (n, hk, fto)  Þegar dimmir að kveldi.  (Úr orðasafni Ingvars Guðbjartssonar).  „Komum við svo um dimmumót að Mið-Tungu í Tálknafirði“  (ÖG; Harðsótt heimferð í jólafrí).

Dimmviðri (n, hk)  Veður þar sem dimmir í lofti af éli, rigningu, þoku, lágskýjum eða slíku.  „... en ekki sáu þeir lengi til bátsins fyrir dimmviðri“   (ÁE; Ljós við Látraröst). 

Dindill (n, kk)  A.  Rófa á sauðfé.  B.  Niðrandi líking um undirlægjuhátt/augnaþjón.

Dinglumdangl (n, hk)  Óþarfa skart/prjál/viðhengi.  „Gamla konan fussaði yfir því fordildarinnar dinglumdangli sem nútíma kvenfólk þætti fínt að hafa skröldandi neðanúr eyrnasneplunum“.

Dinta sér (orðtak)  Vagga/dilla sér; skemmta sér; sýna af sér kæruleysi.  „Það er ekki mikið að gera í búskapnum ef menn geta verið að dinta sér í höfuðborginni um heyskapartímann“!  (Orðasafn Ingvars Guðbjartssonar).

Dirfska (n, kvk)  Framfærni; þor; áræðni.  „Hann þótti með þessu hafa sýnt fádæma dirfsku“.

Dirfskufullur (l)  Djarfur; óhræddur.  „Jón hafði verið afar dirfskufullur og áræðinn“  (TÓ; Yfirlit sjóslysa í Rauðasandshreppi.  Árb.Barð. 2003).

Diskaskápur (n, kk)  Skápur sem matardiskar eru geymdir í.  „Settu þetta upp í diskaskápinn“.

Diskbarmur (n, kk)  Diskrönd; kantur á matardiski.  „Viltu ekki losa þig við beinin af diskbarminum“?

Diskúsjón (n, kvk)  Umræður; vangaveltur.  „Hann var með einhverjar diskúsjónir á fundinum  um tilteknar lausnir, en enginn tók verulega undir þær“. 

Diskútera (s)  Tala saman um; skeggræða.  „Bæri gest að garði var oft diskúterað fram á nótt um eitt og annað“.

Distillera (s)  Tuska til; koma lagi á; meðhöndla.  „Er nú hundfjandinn að distillera köttinn eina ferðina til“?  „Mér tókst að distillera bíldrusluna svo hún gekk þar til heim var komið“.  Orðið er líklega leitt af  danska orðinu „destillere“ (eima), og virðist ekki hafa verið notað utan svæðisins á síðari öldum, en mikið notað í Útvíkum.  „Nú svo tóku aðrir við að kryfja, höggva af vængi og lappir; og enn aðrir að distilera fuglinn til áður en hann fór í saltið“  (ÁE; Ljós við Látraröst). 

Distilleraður (l)  Meðhöndlaður; tuskaður til.  „Grásleppan reyndist hinn besti matur eftir að hún hafði verið distilleruð á þennan hátt og steikt“.  „Hann hafði víst eitthvað verið distilleraður eftir ballið“.

Distilleringar (n, kvk, fto)  Meðhöndlun; meðferð; útreið.  „Ekki lái ég frambjóðandanum þó hann sé uppburðalítill eftir þær distilleringar sem hann fékk á fundinum“.  „Það þarf sterk bein til að þola svona distilleringar“.

Dittinn og dattinn (orðtak)  Merkir eitthvað það sem er óákveðið; hitt og þetta.  „Maður hefur verið að fást við dittinn og dattinn meðan ekki gefur á sjó“.  Sjá út um dittinn og dattinn.

Dífekt (l)  Bilað; gallað; ófullkomið.  Úr ensku; „defect“.  „Það var eitthvað dífekt við karbaratorinn“.

Díki (n, hk)  Dý; pyttur; auga.  „Hestkeldan er stundum talin botnlaust díki“

Díll (n, kk)  Rák; blettur.  „Það hafði snjóað svo mikið að hvergi sá á dökkan díl“.

Díselmótor / Díselvél (n, kvk)  Vél/sprengihreyfill sem gengur fyrir díselolíu.  Orðin eru ´tlend að uppruna en voru borin fram með greinilegu e-hljóði í seinna atkvæði í máli Kollsvíkinga.  Orðabók HÍ hefur þar i-hljóð.

Diskútera (s)  Tala um; ræða.  „Þeir voru eitthvað að diskútera ástandið í pólitíkinni“. 

Dísætur (l)  Mjög sætur.  „Mér finnst kaffið ekki sérlega gott svona dísætt“.

Dívan (n, kk)  Sófi/rúm með hringvöfðum gormum undir strigaborðum og áklæði.

Díxill (n, kk)  Beykisöxi; botnhamar.  Verkfæri sem er millistig axar og hamars; með ferköntuðum flötum skalla og íbjúgu skeggi.  Notað til að slá gjarðir til á tunnum og slá lok og spons í og úr.  Sjá einnig drífholt.

Djarfa fyrir (orðtak) Móa fyrir; grilla í; sjást óljóst.  „Þokunni er að létta; það er aðeins farið að djarfa fyrir sól“.

Djarfsækinn (l)  Djarfur/kræfur í sjósókn; fífldjarfur sjómaður.  „Andrés Karlssson frá Stekkjarmel þótti all djarfsækinn, en einstaklega farsæll og snjall sjómaður“.

Djarftækur (l)  Gjarn á að taka meira en honum ber; hirðusamur um annarra eigur.  „Lá orð á að hann væri nokkuð djarftækur í sínum eggjaferðum og hirti lítið um landamerki“.

Djákni (n, kk)  Embættismaður kirkjunnar sem hefur ákveðna vígslu og getur framkvæmt ýmsar kirkjulegar athafnir.  Í kaþólskum sið var djákni presti til aðstoðar, en dæmi um djákna voru m.a. Jón Loftsson og Páll sonur hans, sem varð biskup.  Fyrst eftir siðaskipti voru þeir nefndir djáknar sem lokið höfðu prestsnámi en voru ekki orðnir prestar, en nú eru djáknar sumsstaðar þjónandi í kirkjum við hlið presta.

Djúpból/ Djúpdufl (n, hk)  Það flot á netastreng sem fjær er landi.  „Það er að hefjast norðurfall svo við förum í djúpbólið“.

Djúpendi (n, kk)  Sá endi línu/netastrengs sem fjær er landi.  Einnig talað um „dýpri enda“ og „grynnri enda“.

Djúpfenni (n, hk)  Djúpur snjór.  „.. heilan sólarhring áður var að hlaða niður fönn í blæjalogni, svo ekki var komist um jörðina fyrir djúpfenni“ (StE/ÖG; Mannskaðinn í Kollsvík 1857).  „Veturinn verður að teljast í meðallagi harður og heyfrekur.  Á tímabili jarðbönn sakir áfreða og djúpfennis“  (SJTh; Árb.Barð 1955-56).

Djúpir eru Íslands álar, en þó munu þeir væðir vera  (orðatiltæki)  Komið úr þjóðsögunni um skessuna norsku sem hugði á landnám hérlendis, en misreiknaði dýpið.  Viðhaft þegar einhver þykir færast heldur mikið í fang.

Djúpmegin (ao)  Fjær landi; dýpra.  „Nokkrir bátar hugðust forðast Röstina með því að fara að henni djúpmegin“  (TÓ; Yfirlit sjóslysa í Rauðasandshreppi.  Árb.Barð. 2003).

Djúpmið (n, hk, fto)  Fiskimið sem eru fjær landi en grunnmið.  „Mun þetta einkum hafa verið notað á þilskipum er sóttu djúpmið“  (KJK Kollsvíkurver).  „Líst mér ei á ljóðafleyi klénu/ elta þá sem óðarsvið/ alltaf sækja á dýpstu mið“  (JR; Rósarímur). 

Djúprist / Djúpskreitt  (l)  A.  Um skip; þarf mikið dýpi til að sigla um án þess að taka niðri.  „Stærri og djúpristari skip fara vanalega nokkuð djúpt fyrir Blakkinn“.  B. Í líkingum er stundum sagt um grunnhygginn mann að hann sé ekki mjög djúpristur.

Djúpshöfn (n, kvk)  Fornt heiti á færi til skakveiða.  Þetta orð er notað í Guðmundar sögu góða, og telur LK að það kunni að hafa verið elsta heiti veiðarfæris hérlendis.  Önnur gömul heiti eru úthald og umbúð.

Djúpslóð / Djúpsævi (n, kvk)  Hafsvæði fjarri ströndu; hafsvæði með miklu dýpi.  „Grásleppan hverfur öll af grunninum þegar líður að hausti, og heldur til á djúpslóð fram á næsta sumar“.

Djúpt/grunnt (l)  Meðal sjómanna í Kollsvík eru þessar lýsingar notaðar fyrir fjarlægð frá landi fremur en dýpi.  „Hann var ekki mjög langt frá landi, eða djúpt eins og sjómenn kalla það“ (VÖ eldri; Einn á bát 1955).

Djúpt að (orðtak)  Langt utanaf sjó.  „Þessi ylgja hlýtur að koma djúpt að, því það hefur ekki hreyft vind uppi við landið í marga daga“.

Djúpt á (orðtak)  Langsótt; erfitt að fá/finna.  „Ég hélt að þessir pappírar væru hér í handraðanum, en það er eitthvað djúpt á þeim sýnist mér“.

Djúpt hugsandi (orðtak)  Þungt hugsi; í þungum þönkum; utan við sig.

Djúpvitur (l)  Gáfaður; víðsýnn; alvitur.  „Hann er kannski ekkert djúpvitur, en þetta er vænsta skinn“.

Djöfla (s)  Láta; gera.  Forskeyti ýmissa forsetninga til að auka áherslu.  „Veriði nú ekki að láta hundinn djöfla fénu út um allar jarðir“!

Djöfla áfram (orðtak)  Atast; koma áfram með látum; láta ganga fljótt.  „Hann á heiðurinn af því að djöfla þessu máli svona fljótt áfram“.

Djöfla í sundur (orðtak)  Eyðileggja; fara illa með.  „Hrútskrattinn er þá búnn að djöfla stíunni í sundur aftur“!

Djöflagangur (n, kk)  Mikil læti.  Djöfulgangur/andskotagangur (sjá þar) var oftar notað.

Djöflakollur/ Djöflamergur/ (n, kk)  Þrjótur; skrattakollur.  „Þessi árans djöflamergur ætlaði að rukka mig tvöfalt“!  

Djöflast (s)  Láta mjög illa; hamast.  „Hundfjandinn er að djöflast í fénu“.  „Karlinn djöflaðist í mokstrinum svo margar rekur sýndust moka í einu“.

Djöflast í (orðtak)  Atast í; láta illa í; fara illa með.  „Nú er hundurinn farinn að djöflast í fénu“!

Djöfuldómur (n, kk)  Aragrúi; mikið magn; fæla; býsn.  „Það hefur fokið djöfuldómur af sandi uppá túnið“.

Djöfulgangur  (n, kk)  Mikil læti; gauragangur; djöflagangur.  „Ekki veit ég hvar þessi djöfulgangur í veðrinu ætlar að enda“.  „Skárri er það nú, andksotans djöflagangurinn“!

Djöfulinn ráðalausan (orðtak)  Í óðakappi; í miklu magni.  „Hann er búinn að rigna djöfulinn ráðalausan í nærri viku, og ekkert linunarmót á“!

Djöfullega (ao)  Mjög illa; bölvanlega; helvítlega.  „Það gengur djöfullega að koma niður staurum hérna; það er svo fjandi stórgrýtt og víða grunnt á klöpp“.

Djöfulli (ao)  Áhersluorð.  „Ég lendi í döfulli mikilli botnfestu; það endaði með því að ég tapaði slóðanum“.

Djöfullin danskur (orðtak)  Upphrópun.  Þetta var e.t.v. eitt kröftugasta blótsyrðið, meðan Íslendingar voru undir valdi danakóngs.  Einkanlega hefur það þótt kraumgott meðan hér ríkti einokunarverslun  danskra kaupmanna og þeir ömuðust við svokallaðri launverslun sem gat verið útkjálkafólki mikilvæg.  Enn er þetta eitt af kröftugri blótsyrðum sem Kollsvíkingar grípa til þegar í harðbakkann slær.

Djöfulinn ráðalausan (orðtak)  Baki brotnu; þrotlaust; í óðakappi.  „Hann hefur verið að slá djöfulinn ráðalausan í allan dag“.  „Það er búið að rigna alveg djöfulinn ráðalausan“.

Djöfulmóður (n, kk)  Óðakapp; hamsleysi.  „Við kepptumst  í djöfulmóð við að ná inn heyinu fyrir rigninguna“.

Djöfulóður (l)  Andsetinn; haldinn illum anda; kolvitlaus.  „Ég hef sjaldan séð mann jafn djöfulóðan“!

Djöfulsbeinið (n, hk, m.gr)  Blótsyrði.  „Tófufjandinn er búinn að éta undan kollunni.  Sú skal nú ekki kemba hærurnar, djöfulsbeinið“.  Stundum haft án s í miðju orði.

Djöfulskapur (n, kk)   Illvilji; kvikindisskapur.  „Það er óþarfi að sýna honum einhvern djöfulskap“. 

Dobía (n, kvk)  Mikill fjöldi; urmull; aragrúi; fæla.  „Það er heil dobía af eggjum þarna í flesinu“.

Doðadæla (n, kvk)  Lítil handdæla til að blása lofti í júgur doðaveikrar kýr.  Með því var um tíma stöðvuð mjölkurframleiðsla, en doði tengist efnaskiptum í kalkframleiðslu kýrinnar.  Einnig var sprautað kalki í æð.

Doðakýr (n, kvk)  Kýr með doða.

Doðalegur (l)  Daufgerður maður; kýr með doðaeinkenni.  „Hann virtist doðalegur og utan við sig“.

Doði / Doðaveiki (n, kk)  Efnaskiptasjúkdómur sem mjólkurkúm er hætt við að fá, einkum strax eftir burð þegar hlutfall kalks lækkar hratt í blóðinu vegna skyndilegrar mjólkurframleiðslu.  Kýrin missir þá mátt og endar með því að liggja hjálparvana; eyrun verða köld, sem og granir.  Gangi sjúkdómurinn lengra deyr kýrin.  Um tíma var reynt að hamla mjólkurmyndun með því að sprauta lofti í spena með doðadælu.  Eftir að orsakir sjúkdómsins urðu kunnar var farið að gefa doðakúm kalkupplausn undir húð.  Fái doðakýr rétta meferð í tíma eru miklar líkur á að hún hressist mjög fljótt.  Doði kemur einnig fyrir í kindum, en mun sjaldnar.

Doðrantur (n, kk)  Stór og þung bók..  „Væri Kollsvíkurætt frá Einari í Kollsvík gefin út nú; með öllum afkomendum, þá yrði það efalaust firna mikill doðrantur“.

Dofinn af kulda (orðtak)  Í kulda dofna hendur og kreppast, og síðan dofna tær og aðrir líkamshlutar.

Dofna yfir (orðtak)  A.  Um þurrk; minnka; linast.  „Það er farið að dofna yfir þurrkinum og farið að þykkna upp“.  B.  Um veiði; tregðast; minnka.  „Eitthvað er farið að dofna yfir þessu í suðurfallinu“.

Doggaróður (s. kk)  Stuttur róður til hákarlaveiða; oft dagróðrar en ekki útilega.  Í doggaróðrum var komið með hákarl og lifrina úr honum í land, en í leguróðrum var oftast bara hirt lifrin, en hákarlinn skorinn niður.  Ekki fara sögur af tilhögun hákarlaveiða í Kollsvík, en líklega hafa bæði verið farnir doggaróðrar og skurðarróðrar, t.d. meðan Eldri Fönix var gerður út sem hákarlaskip.  Doggur var heiti á litlum hákarli, og er orðtakið „að rísa/sitja upp við dogg“ líklega dregið af því þegar hann sveigðist í bátnum eftir að hann var innbyrtur.

Doka við (orðtak)  Bíða; hinkra.  „Dokuðu menn við fram eftir degi eftir batnandi veðri“  (MG;  Látrabjarg).

Dokka (n, kvk)  A.  Höfn; skipalægi (komið úr e; dock).  B.  Hnota/rjúpa af garni/bandi.

Doktor (n, kk)  A.  Gæluheiti á lækni.  „Ég held þú ættir að fá doktor til að líta á þetta“.  B.  Gráða menntamanns í tilteknu fagi.

Doktora (s)  Gæluorð um það að lækna; laga; gera við.  „Mér tókst að doktora klukkuna“.

Dolfallinn (l)  Steinhissa; dáleiddur.  „Hún sat bara dolfallin og hlustaði á sönginn“.

Domm (l)  Dasaður; utan við sig; e.t.v. dregið af e. dumb.  „Hann sat bara alveg domm og vissi ekki í þennan heim eða annan“.

Dontur (n, kk)  Varðstaða.  „Maður verður að standa sinn dont í þessu máli“. 

Doppleráhrif / Dopplerfærsla (n, hk/kvk)  Fyrirbæri sem varðar tíðni/bylgjulengd ljóss og hljóðs, og er kennt við C.J. Doppler sem skýrði það fyrstur.  Fólk verður helst vart við doppleráhrif hljóðs þegar hávær hlutur, t.d. bíll, fer hratt framhjá áheyranda.  Hljóðið í honum er í mun hærri tóntegund þegar hann nálgast en þegar hann fjarlægist.  Það er vegna þess að hljóðbylgjurnar þjappast saman fyrir framan hlutinn en gisna fyrir aftan hann.  Sömu áhrif eru í ljósi, að því frátöldu að þegar hluturinn nálgast verður ljós frá honum bláleitara en rauðleitara þegar hann fjarlægist.  Það greinist þó ekki nema við mikinn hraða og helst með mælitækjum.  Stjörnur sem fjarlægjast okkar sólkerfi sýna þannig áhrif, sem nefnd eru rauðvik.  Þannig hefur komið í ljós að alheimurinn er að þenjast út á miklum hraða; sólkerfin fjarlægjast hvert annað á sama hátt og deplar á yfirborði blöðru sem blásin er upp.  Þetta telja vísindamenn vera eina helstu sönnun um að heimurinn hafi orðið til í Miklahvelli fyrir um 13,7 milljörðum ára.  Doppleráhrif eru einnig nýtt í mælitækjum, t.d. í hraðamælum.

Dordingull (n, kk)  Fiskikarl; húsakönguló (svört).  Líklega er orðið dordingull upphaflega „dorgdingull“, enda hanga þessi kvikindi iðulega í þræði líkt og þeim sé dorgað.  Framundir þennan dag hefur sú þjóðtrú verið virt í Kollsvík að ekki megi slíta niður dordingul; það sé ólánsmerki.  Sama er um það að rífa köngulóarvef.  Dordingull var talinn hafa spádómsgáfu.  Getur maður brugðið handarbaki undir hann og sagt:  „Róðu nú fiskikarl; upp ef þú veist á gott; niður ef þú veist á illt“.

Dorg (n, hk)  A.  Einfalt færi, oftast til veiða í ám og vötnum.  B.  Það að dorga.

Dorga (s)  Veiða með dorgi/færi.

Doría (n, kvk)  Kæna; flatbytna; lítill flatbotnaður bátur til fiskveiða.  Doríuveiðar voru lítið stundaðar hérlendis en töluvert af erlendum fiskiskipum.  Doríur, oft með einum manni hver, voru þá sendar til skakveiða frá stærra móðurskipi.  „Með mér á Núpnum var gamall Portúgali; Manúel að nafni.  Hann hafði fyrrum verið á doríuveiðum með löndum sínum á Grænlandsmiðum.  Minntist hann þess með hryllingi þegar doríurnar hurfu út í koldimma þokuna, því lítið var leitað þó einhverja vantaði að kveldi“.

Dorma (s)  Slappa af; taka það rólega; lúra.  „Það þýðir ekkert að liggja og dorma þegar nóg er að gera“.  „Æða stormar, úfnar hlér/ eigi dormar hrönn við sker./  Margt úr formum molna fer;/ Miðgarðsormur byltir sér“  (JR; Rósarímur). 

Dornikur (n, kvk, fto)  Prjónaðir inniskór með skinnsóla.  „Sigríður Guðbjartsdóttir gerði sér dornikur; þær síðustu sem gerðar voru í Kollsvík“.  Orðab. Mennsj. segir að „dorningur“ merki (lítill) skinnsokkur.  Orðið var framborið hart í Kollsvík og ætti því e.t.v. að skrifast með tveimur k-um.

Dorri (n, kk)  Annað orð yfir hrút.

Dos (n, hk)  Værð; syfja; mók.  „Það kemur alltaf dálítið dos á mann í svona fýluveðri“.

Dosa (s)  Móka; slaka vel á; renna í brjóst.  „Mér finnst ágætt að leggja mig og dosa aðeins eftir matinn“.

Dott (n, hk)  Syfja; slen; mjög stuttur  lúr.  „Nú er orðið framorðið; það fer að koma í mann dálítið dott“.

Dotta (s)  Sofna stutta stund; láta sér renna í brjóst; halla sér lítillega; draga ýsur.  „Ég held bara að ég hafi dottað eitthvað“.

Dól (n, hk)  Hangs; hægagangur.  „Verið svo ekki að neinu dóli í bröndum, heldur komið strax með kýrnar“.

Dóla (s)  Fara sér hægt.  „Ég dólaði í rólegheitum norður Leirana“.

Dólgsháttur (n, kk)  Ruddaskapur; ókurteisi; yfirgangur.  „Hann sýndi með þessu af sér ótrúlegan dólgshátt“!

Dómadags (fs)  Ferleg; óskapa.  Forskeyti til áhersluauka; stöku sinnum með blótsyrði tvinnað á milli orðhluta til að hnykkja enn á. „Mikil dómadags læti eru þetta í ykkur krakkar; ég er að reyna að hlusta“.  „Ég hef sjaldan heyrt aðra eins dómadags andskotans vitleysu“.

Dómadagsandskotanskjaftæði (n, hk)  Yfirgengilegt bull; rakalaus þvæla; staðlausir stafir.  „Ég hef nú sjaldan á minni ævi heyrt annað eins dómadagsandskotanskjaftæði og þettað; hvað á nú svona tal að fyrirstilla“?!

Dómadagsblíða / Dómadagsveðurblíða (n, kvk)  Mjög/óvanalega stillt/kyrrt veður; rjómablíða.  E t.v. líking við þá kyrrð sem menn ímynduðu sér að yrði eftir dómsdag.  „Hún er nú bara með eindæmum, þessi dómadagsblíða dag eftir dag“.

Dómadagshávaði / Dómadagslæti  (n, kk/hk)  Óskapa/ógnarmikill/skelfilegur hávaði/fyrirgangur.  „Verið nú ekki með þennan dómadagshávaða krakkar; hafiði ögn lægra meðan ég hlusta á fréttirnar“!

Dómadagsmyrkur (n, hk)  Svartamyrkur; niðamyrkur.  „Dómadagsmyrkur getur þetta verið; maður sér bara ekki handa sina skil“.

Dómadagsrigning (n, kvk)  Mjög mikil rigning; skýfall; úrhelli.  „Varstu úti í þessri dómadagsrigningu“?

Dómadagsrugl/ Dómadagsþvæla/ Dómadagsvitleysa/ Dómadagskjaftæði/ / Dómadagsbull  Yfirgengilega vitlaust hjal; kolvitlausar staðhæfingar.  „Dómadagsrugl getur þetta verið í þér“!

Dómadagsvesen / Dómadagsvandræðagangur (n, hk)  „Það er nú óþarfi að gera eitthvað dómadagsvesen út af þessu“.  „Reynum nú að finna leiðir í þessuog hættum þessum dómadagsvandræðagangi og svartagallsrausi“.

Dómari (n, kk)  Titill og starf þess löglærða manns sem skipaður/settur hefur verið af hinu opinbera til að dæma í dómsmálum.  Heitið þekktist ekki fyrr á tímum.  Til forna voru menn skipaðir í nefndardóma án sérstakra krafna um menntun.  Dómara er fyrst getið í Járnsíðu 1271, en embættisheitið komst fyrst á með stofnum Landsyfirréttar árið 1800.

Dómbær (l)  Fær um að dæma; hæfur til að velja.  „Mér finnst þetta vitlaust, en þú ert nú dómbærari á það“.

Dómgreindarleysi (n, hk)  Skilningsleysi; fljótfærni.  „Þetta ber vott um algjört dómgreindarleysi“.

Dómsdagur (n, kk)  Heimsendir; endalok.  „Ætlið þið að hangsa við þetta alveg fram á dómsdag“?!  „Þetta voru áreiðanlegir menn.  Ég man aðeins eftir einni undantekningu.  einu sinni fékk pabbi bréf frá manni sem ekki hafði skipti við hann áður.  Maðurinn pantaði steinbít og kvaðst skyldu standa í skilum; og endaði svo bréfið þannig:  „Að minnsta kosti skal ég borga daginn fyrir dómsdag“.  Hann fékk fiskinn, en greiðslan er ókomin enn; enda líka orðið dráttur á dómsdegi“!  (JB; Verstöðin Kollsvík; frásögn KJK). 

Dónalega (ao)  Ruddalega; ekki kurteislega.  „Ég kannast ekki við að hafa sagt þetta neitt dónalega“.

Dónalegur (l)  Ruddalegur; ókurteis.  „Maður er aldrei dónalegur meðan maður er hreinskilinn“.

Dóni (n, kk)  Ruddi; ókurteis maður.  „Var hann dóni eða var hún bara pempía“?

Dósamatur (n, kk)  Matur í/úr niðusuðudós.  „Það getur verið gott að eiga dósamat að grípa til“.

Dóta sér (orðtak)  Dunda; slóra.  „Maður er nú bara að dóta sér eitthvað þessa stundina“.

Dótarí (n, hk)  Drasl; hafurtask.  „Fariði nú og takið saman allt ykkar dótari af gólfunum strákar“.

Drabba (s)  Draslast; liggja í reiðileysi.  „Það gengur ekki að láta þetta bara drabba“!

Drabbast niður (orðtak)  Skorta viðhald; ónýtast.  „Þessari vél var lítill sómi sýndur undir lokin, og segja mátti að hún drabbaðist niður“  (AÍ; Vélvæðing í Rauðasandshreppi). 

Drafa í sundur (orðtak)  Verða laus í sér; verða lausholda (um fisk); morkna.  „Þessir pokar eru handónýtir; þeir drafa í sundur við minnsta átak“.  „Fiskurinn hefur má ekki soðna í sólinni, þá drafar hann í sundur“.

Drafla (s)  Um mjólk; hlaupa.  „Mjólkin er farin að súrna; hún draflar þegar henni er hellt í kaffið“.

Draflaábrystir (n, kvk, fto)  Ábrystir sem soðnar eru í potti og verða því frauðkenndar.  Önnur gerð ábrysta eru könnuábrystir, en þeim er hleypt án suðu í íláti sem stendur í sjóðandi vatni eða með hitun í ofni.

Drafli (n, kk)  Mjög kekkjóttur matur; yst mjólk.  „Þessi mjólk er öll hlaupin í drafla“.

Drafna í sundur (orðtak)  Trosna/losna í sundur; leysast upp; fúna niður.  „Tógin var svo fúin að hún drafnaði í sundur þegar á reyndi“.

Drag (n, hk)  A.  Aflíðandi lægð; laut; dalur eða hæð.  B.  Slitkjölur/strákjölur undir báti, vanalega úr járni; eða ræmur sem settar eru undir meiða á sleða, ýmist úr járni eða hvalbeini.  C.  Högg.  „Gefðu veggnum eitt drag enn með sleggjunni, þá brotnar hann örugglega“.

Draga (s)  A.  Draga eitthvað á eftir sér, t.d. sleða.  B.  Raga fé, t.d. í réttum:  „Draga skal fé eftir mörkum...“ (Fjallskilareglugerð V-Barð, 1982).  C.  Teikna.  „Honum líkaði ekki sú mynd sem dregin var“.  D.  Fresta: „Þetta má ekki dragast öllu lengur“.  E.  Ná: „Ég hafði skolla í færi en þessi handónýtu skot drógu ekki“ „Snjórinn jókst eftir því sem ofar dró“.  F.  Draga fisk á færi:  „Hann hefur varla undan að draga“.  G.  Um bát sem dregur akkeri í vindi eða straumi.  „Hann er að auka strauminn hér út með bjarginu.  Mér sýnist að báturinn sé byrjaður að draga“.  H.  Um kind; draga á eftir sér reyfið.  „Mér sýnist hún vera farin að draga.  Það þyrfti að ná henni áður en hún fer í ullarhaft“.  I.  Draga sigara upp bjarg.  „Við urðum að vera komnir nógu snemma til að hægt yrði að byrja að draga strax í birtingu... “  (ÁH; Útkall við Látrabjarg). 

Draga að landi (orðtak)  A.  Bókstafleg merking; draga bát/hval/reka eða annað að landi.  B.  Hjálpa einhverjum við að klára verk/mat.  „Viltu ekki draga mig að landi með grautinn?  Ég er orðinn pakksaddur“.

Draga af (orðtak)  Linast; gefast upp; verða mæddur/þreyttur.  „Ég elti rolluskrattann ofan frá Stórahnjót og niður allan Vatnadal.  En farið var að draga af okkur báðum niðri á Breiðsholti, þegar ég loksins hafði hana“.

Draga af sér (orðtak)  Slá slöku við; hlífast við; spara sig; beita ekki fullu afli/ fullri hörku. „Hann dró ekki af sér í hlaupunum, og endaði þannig að hann náði tvævetlunni“.

Draga af vinding/snúning (orðtök)  Draga band/vað/línu til, jafnvel ítrekað, til að ná af henni snurðu/snúningi/vindingi, svo liðugri sé til notunar.

Draga augað í pung (orðtak)  Píra auga; draga saman vöðva kringum augað, þannig að auga lokist eða rifi lítið í það.  „Hann dró augað í pung og var greinilega ekki hrifinn af þessu“.

Draga á (orðtak)  A.  Minnka forskot, t.d. á hlaupum eða við verk.  „Mér sýnist hundurinn vera að draga á tófuna“.  B.  Veiða fisk með því að draga net fyrir hann og króa þannig af, t.d. uppi við land.  C.  Brýna; draga á eggina.  „Það er rétt að draga aðeins á ljáinn áður en farið er að slá“.

Draga á eggina (orðtak)  Brýna eggjárn, t.d. hníf eða ljá.  „Hnífbrókin er vita bitlaus hjá þér.  Leyfðu mér nú að draga dálítið á eggina; ég er kannski lygnari en þú“!  Andstaðan var að draga fyrir egg.

Draga á langinn (orðtak)  Láta dragast; vera lengi að framkvæma.  „Ég ætla að klára að ganga frá þessari greiðslu; það er ekkert betra að draga hana á langinn“.

Draga á streng (orðtak)  Draga hlut/mann/skepnu með tildráttartaug, þannig að þunginn hvílir í streng sem strekktur er yfir dráttarleiðina.  „Eggjakútarnir voru dregnir á streng uppúr Stóðunum“.

Draga (einhvern) á tálar (orðtak)  Táldraga einhvern; ginna einhvern til einhvers; fífla stúlku.

Draga (einhverjum) burst úr nefi (orðtak)  Ganga á hluta einhvers; gera einhverjum til ergelsis; reita til reiði.  „Ég ætla nú ekki að draga honum burst úr nefi vísvitandi, með því að leggja á hans veiðislóð“.

Draga dám af (orðtak)  Líkjast; sverja sig í ætt við; leiða af.  Dámur er eldra orð yfir bragð/keim, og því er eiginleg merking sú sama og í orðtakinu að bera keim af einhverju.

Draga dilk á eftir sér (orðtak)  Hafa miklar afleiðingar; verða upphaf mikilla eftirmála.  „Svona ákvörðun gæti dregið mikinn dilk á eftir sér“.  Líking við að vænt sláturlamb fylgi á eftir móður.

Draga (enga) dul á (orðtak)  Dylja/leyna (ekki).  „Ég dreg enga dul á mínar skoðanir í þessu efni“.

Draga ekkert af sér (orðtak)  Vinna/gera af fullum krafti; draga ekki úr dugnaðinum.

Draga fisk á færi (orðtak)   Vera að skakveiðum.  Helsta undirstaða byggðar og velsældar í Kollsvík og öðrum verstöðvum gegnum aldirnar.  Þeir menn voru ekki mikils virtir sem ekki gátu dregið fisk á færi, óhamlaðir.  „Fannst þar engi ýta honum af sem bæri/ er menn drógu fisk á færi“  (JR; Rósarímur). 

Draga fjöður yfir (orðtak)  Fela; leyna; draga úr; fara í grafgötur með.  „Það er til mikils að vinna, en ég dreg ekki fjöður yfir að þetta verður erfitt“.  Komið frá þeim tíma þegar ritað var með fjöðurstaf.

Draga fósturjörðina/föðurlandið (orðtak)  Reyna að draga inn færi sem fast er í botni; setja í þann stóra.  „Nu hefurðu annaðhvort sett í stórlúðu eða þú ert að draga blessaða fósturjörðina“!

Draga fram (orðtak)  A.  Sýna; koma með.  „Hann dró fram frímerkjasafnið“.  B.  Leggja áherslu á. 

Draga fram lífið (orðtak)  Lifa; komast af; hafa viðurværi.  „Einhvernveginn þarf að draga fram lífið“.

Draga frá (orðtak)  A. Finna mismun tveggja talna í útreikningi.  B.  Í réttum; sortera fé.  „Við þurfum að draga aðkomuféð frá, áður en við hleypum hinu út“.  C.  Í tali; vinsa úr það sem ofsagt er.  „Lýsingarnar hjá honum eru stundum nokkuð yfirdrifnar; það má alveg draga þriðjunginn frá“.  D.  Draga tjöld til hliðar, t.d. á gluggum svo birta komist inn.  E.  Birta fyrir sólu; draga ský frá sól. „Mér sýnist eitthvað vera að glaðna fyrir sól; allavega hefur dregið frá í bili“.

Draga fyrir egg (orðtak)  Brýna eggstál þannig að brýnið lendi ofaní eggina og taki úr henni bitið.  „Skelfilegt bitleysi er þetta í ljánum; það er engu líkar en dregið hafi verið fyrir eggina“!

Draga fyrir sól (u) (orðtak)  Um það þegar ský fer að byrgja sól á himni.  „Nú er eitthvað að draga fyrir sólu; ætli við förum ekki bráðum að raka upp“.

Draga í dilka (orðtak)  A.  Draga í sundur (flokka/sortera) sauðfé í fjárrétt, t.d. eftir eigendum.  B.  Líkingamál um að flokka fólk eftir einhverjum geðþótta, t.d. eftir mannvirðingum.  „Ég reyni að forðast að draga menn í dilka á þennan hátt“.

Draga í efa (orðtak)  Efast um; vera í vafa.  „Ég dreg það mjög í efa að þetta sé rétt“.

Draga í gegn (orðtak)  Um teikningu; leggja hálfgegnsæjan pappír ofaná teikningu/mynd og teikna það sem sést í gegn.  Einnig notað um það þegar kalkipappír er hafður ofan á auðu blaði, þannig að það sem teiknað/skrifað er á blað ofaná honum komi einnig á neðra blaðið.

Draga í land (orðtak)  A.  Draga upp net sín og fara með þau í land.  „Við förum nú bara að draga í land í næstu vitjun ef veiðin heldur enn áfram að minnka“.  B.  Líkingamál; draga fullyrðingu til baka; gera lítið úr því sem áður var sagt.  „Mér heyrist að þeir séu eitthvað að draga í land með þessa úrkomuspá; það gæti líklega orðið þurrkur á morgun“.

Draga í skafla (orðtak)  Um skafrenning; setja snjó í skafla.  „Hann var farinn að draga í skafla í Hæðinni“.

Draga (í) sundur / Draga í dilka / Draga (orðtak)  Sortera/raga fé í rétt; draga ær og lömb hvers eiganda í hans dilk úr almenningi í rétt.  „Eftir kaffið var farið að draga í sundur“.  Oft stytt í „draga“.  „Eigum við ekki að fara að byrja að draga“?  Í líkingum er notað orðtakið „draga í dilka“ um það að skipa fólki í hópa. 

Draga í sundur með (orðtak)  Verða lengra bil á milli.  „Þeir voru nokkuð jafnir framan af kapphlaupinu, en svo dró í sundur með þeim á lokasprettinum“.

Draga létt (orðtak)  Um netadrátt; draga hratt.  „Bátinn rekur á netið; við þurfum að draga dálítið létt“.

Draga lærdóm af (orðtak)  Læra af; nýta reynslu af.  „Hann ætti að draga lærdóm af þessu og fara öðruvísi að hlutunum næst“.

Draga nafn af (orðtak)  Vera kenndur við; heita utaní.  Kollsvík er sögð draga nafn af Kolli landnámsmanni.  Hinsvegar má snúa þeirri kenningu Landnámu við, og halda því fram að Kollsvík dragi nafn af Núpnum sem heitið hafi Kollur í upphafi; og að kollur hafi síðan orðið viðurnefni þessa landnámsmanns“.

Draga niður í (orðtak)  Þagna.  „Hann skammaðist fyrst, en svo dró fljótt niður í honum þegar hann sá aflann“.

Draga ofan (orðtak)  Draga vír út af gangspili niður í fjöru, til að festa honum í bát með spilkrók.  „Ég skal snarast upp og draga ofan, ef þú heldur við bátinn á meðan, og strákurinn sækir hlunna“.

Draga saman með (orðtak)  Minnka bilið á milli.  „Ég elti tvævetluna fram allan dalinn, og heldur dró saman með okkur þegar kom framfyrir Stóravatn“.

Draga saman seglin (orðtak)  A.  Eiginleg merking; minnka segl sem uppi eru á bát/skipi.  B.  Líkingamál: Minnka umfang þess sem gert/unnið er.  „Maður er farinn að draga saman seglin í vinnu með aldrinum“.

Draga seyminn (orðtak)  Um framburð í töluðu máli; hafa sérhljóða langan; teygja úr orði/orðum.  „Sumir drógu mjög seyminn þegar þeir hóuðu á fé í fjarlægð“.  Líkingin vísar til saumaskaps; til þess að draga langan tvinna (seym) í saumfari. Orðtakið er vanalega ritað með einföldu i í stað y eins og vera skyldi.  Stafar það líklega af því að orðið „seymur“ hefur vikið fyrir „saumur“ áður en ritun varð almenn og samhæfð.  Á síðari tímum hafa fræðimenn lagt sig í framkróka við að skýra orðtakið eftir öðrum leiðum en þessari; sem þó liggur í augum uppi. Sjá seymur. 

Draga sig í bólið/bælið/fletið/háttinn/lúsina/rúmið / Draga sig til kojs/ Draga sig til hlés / Draga sig í sængina / Draga sig í lúsina (orðtak)  Fara í rúmið að sofa; ganga til hvílu; taka á sig náðir.  „Ætli maður fari nú ekki bara að draga sig til kojs, heldur en að sitja hérna áfram; geispandi og gapandi“.

Draga sig í skel (orðtak)  Vera óframfærinn í samskiptum við annað fólk; forðast samskipti; einangra sig.  Líking við skelfisk eða snigil sem dregur sig í skel sína eða kuðung.  Sjá halda sig til hlés.

Draga sig saman (orðtak)  Um tilhugalíf karlmanns og kvenmanns; verða ástfangin; vera saman.  „Þau eru víst eitthvað að draga sig saman; vinnumaðurinn og heimasætan; eða svo er sagt“.

Draga sig til kojs / Ganga til kojs (orðtök)  Fara að hátta/sofa; koma sér í rúmið.  „Nú er ég orðinn syfjaður.  Ég held bara að maður fari að draga sig til kojs“.  „Nú fer senn að verða tími á að ganga til kojs“.

Draga taum (einhvers) (orðtak)  Fylgja einhverjum að málum; halda með; styðja einhvern.  „... en jafnan dró hann taum þeirra sem minni máttar voru ... “  (ÖG; Snæbj.J.Th; Árb.Barð 1980-90). 

Draga til (orðtak)  A.  Myndast hrotur.  „Eitthvað er hann þreyttur eftir þessa törn; mér heyrist að það sé farið að draga til í honum þarna í sófanum“.  B.  Draga þráð í prjónuðu/ofnu efni þannig að kilpur/gat/lykkjufall myndist.  C.  Draga eggjakút, fuglakippu eða mann í björgunarstól á vaðdrætti með tildráttartaug.  D.  Um landslag; nálgast; liggja lautardrög uppað.  „Inn af Miðdegislautum taka við Augnholtslautir og fer þá að draga til Hnjótsheiðar...“  (ÓM; Örn.skrá Hnjóts).

Draga til dauða (orðtak)  Verða orsök andláts; leiða til dauða.  „Berklarnir drógu hann að lokum til dauða“.

Draga til hjól (orðtak)  Um bíl/traktor; spóla lítillega án þess að komast áfram, t.d. í sleypu/festu.  „Förin liggja þarna á blákantinum, svo það verður að fara mjög gætilega og alls ekki draga til hjól“.

Draga til lautar (orðtak)  Um landslag; myndast lægð.  „Þarna uppi á Breiðnum, utan við Grenjalág,  dregur aðeins til lautar og þar er Breiðsvatn; allmikið stöðuvatn“.

Draga til stafs (orðtak)  Gæluorðtak um það að skrifa/ byrja að skrifa.  „Strákurinn er farinn að stauta ágætlega og líka byrjaður að draga til stafs.  Hann á eftir að spjara sig ágætlega í skólanum“.

Draga til tíðinda (orðtak)  Gerast/ske fréttnæmt.  „Fátt dró til tíðinda í ferðinni“.

Draga undan (orðtak)  A.  Halda frá; skilja eftir.  B.  Mest notað í líkingamáli; segja ekki frá öllu.  „Hann var mjög berorður í sinni frásögn og dró ekkert undan“.  Sjá segja fullum fetum; segja hreint út.

Draga undir borð (orðtak)  Veiða; afla.  „Hálfdrættingar eru sjaldan, og hafa hálft það sem þeir draga undir borð“ (Jarðabók ÁM VI).

Draga undir sig (orðtak)  Um bjargsig; draga vað til sín þegar maður hefur sigið niður á syllu, t.d. til að geta leyst sig úr vaðnum eða til að festa fuglakippu fyrir ofan sig.  „Slysið vildi til með þeim hætti að verið avar að draga fugl frá honum (Albert Engilbertssyni).  Hann hafði dregið undir sig svo mikið af vaðnum að hann ætlaðist til að fuglakippurnar væru komnar á loft áður en hann færi á loft... “  (SbG; Að vaka og vinna). 

Draga upp (orðtak)  A.  Draga veiðarfæri úr sjó án þess að ætlunin sé að leggja þau strax aftur.  „Og sagan endurtók sig; dregið og beitt út; lagst við stjórann svona um straumaskiptin og enn dregið.  En nú var dregið upp; lóðin hringuð niður í bjóðin.  Þegar því var lokið þá voru niðristöðurnar gerðar upp; belgirnir innbyrtir og róið í land“  (Guðm. Jón Hákonarson; 13 ára hálfdrættingur í Kollsvíkurveri; E.Ó. skrásetti; Árb.Barð 2004).  „Við drógum upp strengina á Bótinni; þar hefur varla sést grásleppa upp á síðkastið“.  Sjá taka upp.  B.  Um veðurlag; þykkna upp; bera upp; ljókka; draga úrkomuský uppá himininn.  C.  Trekkja klukku; vinda upp klukku.  „Nú hefur gleymst að draga upp klukkuna; hún er farin að standa“.  D.  Draga bjargmann eða feng upp úr bjargi/klettum.  „Ég skal fara á brún og draga upp, ef þú verður noðri og heldur frá“.  E.  Teikna; skissa; gera endurmynd með því að leggja hálfgagnsæjan pappír yfir fyrirmynd.  Einnig í líkingamáli; sýna slæmt ástand hluta/mála.  „Hann dró upp dökka mynd af ástandinu“.

Draga uppi (orðtak)  Fara svo hratt að maður nái þeim/því sem er framanvið og fer hægar í sömu stefnu.  „Þeir lögðu af stað nokkru á undan mér, en ég var fljótur að draga þá uppi“.

Draga uppúr (orðtak)  Bjarga sauðkind uppúr dýi/feni.  „Það var ein föst ofaní þarna í seilunum, en hún var þokkalega spræ þegar ég dró hana uppúr“.

Draga úr (orðtak)  Letja; hafa uppi úrtölur.  „Ég ætla ekki að draga úr þér með þetta ef þú vilt það“.  B.  Gera lítið úr.  „Það er ástæðulaust að draga úr þessu; þetta var bara ágætur afli“.  C.  Um úrkomu; veðurhæð; minnka.  „Skyldi hann ekkert ætla að fara að draga úr þessu árans éli“?  D.  Draga kindur úr fjárhóp.  „Ég er búinn að draga mínar kindur úr“.

Draga von úr viti (orðtak)  Trassa mjög lengi.  „Hann dró það von úr viti að skila framtalinu; þvi fór sem fór“!

Draga ýsur (orðtak)  Dotta; draga til; sofna og anda nokkuð djúpt og reglulega, jafnvel hrjóta dálítið.  Dregið af samlíkingunni við að skaka færi reglulega við ýsuveiðar.  „Ýttu nú við karlinum áður en hann dettur framúr stólnum; mér heyrist hann vera farinn að draga ýsur“.  Sjá ýsa.

Dragast afturaf (orðtak)  Farast fyrir; fara í útideyfu.  „Það hefur nú dregist aftur af mér að klára þetta“.

Dragast afturúr (orðtak)  Lenda fyrir aftan annan/aðra á göngu/ferðalagi.  „Við skulum bara fara rólega með reksturinn norðuryfir, svo gömlu kindurnar dragist ekki afturúr“.

Dragast á (orðtak)  Fallast á/samþykkja með semingi.  „Ég dróst á að gera þetta fyrir hann að þessu sinni“.

Dragast á langinn / Dragast úr hófi (orðtak)  Dragast meira en góðu hófi gegnir; dragast úr hömlu.   „Það dróst á langinn vð við kæmumst af stað“.  „Láttu þetta nú ekki dragast úr hófi“!

Dragast áfram / Dragnast áfram (orðtak) Staulast/drattast áfram.  „Það er eitthvað að þessari kind; hún dregst varla áfram“.  „Reyndu nú að dragnast áfram drengur“!

Dragast upp (orðtak)  Veslast upp; svelta.  „Það er skelfilegt að sjá hvernig féð á kotinu er að dragast upp; ærnar allar með skitu; ekkert stungið út úr húsum og allt orðið fóðurlaust fyrir löngu“.

Dragast úr hömlu (orðtak)  A.  Bókstafleg merking: Ár dregst úr festiól; hömlu, sem áður tíðkaðist.  Keipur var lengi notaður fyrr á öldum.  Þá var keipstokkur, festur ofaná borðstokkinn og í hann keipurinn sem árin nam við þegar áratog var tekið.  Til viðhalds í framtakinu var hömluól/hamla; smeygur sem dregin var í gegnum keipinn og árinni var stungið í.  Ef ræðari missti árina gat hún dregist úr hömlu, og ferð bátsins tafist. .  B.  Afleidd merking:  Dragast óhóflega; á eftir áætlun.  „Láttu það ekki dragast úr hömlu að byrja á þessu verki“.

Dragast ekki/varla úr ... orð (orðtak)  Vera mjög fámáll/þegjnandalegur.  „Hann var eitthvað niðurdreginn í gær og dróst varla úr honum orð, en í dag er allt annað uppi á teningnum.  Það kjaftar á honum hver tuska“.

Dragbítur (n, kk)  Notað í afleiddri merkingu um þann sem dregur úr því sem gera þarf eða tefur fyrir.  Upprunaleg merking mun vera nagli sem stendur niður úr dragi á sleða og dregur úr rennsli.

Dragðu aðeins andann! (orðtak)  Bíddu aðeins hægur/við; ekki neinn æsing!; vertu rólegur.  „Dragðu aðeins andann drengur!  Það er nú ekki alveg úrhættis með að þú komist í þessa ferð“.

Draghaltur (l)  Mjög haltur; stingur mikið við.  „Hvað er að henni Buddu?  Hún er draghölt, sýnist mér“.

Dragjárn (n, hk)  Drag úr járni undir báti.

Dragna (s) Draga; drösla.  „Vertu ekkert að dragna þessu heim; þetta er bara drasl sem flækist fyrir“.

Dragnast (s)  Slóðast; silast.  „Reyndu nú að dragnast á lappir“.  „Hópurinn er að dragnast hér yfir víkina“.

Dragnast/drattast á lappir (orðtök)  Koma sér á fætur.  „Ætlarðu ekki að fara að dragnast á lappir“?!

Dragnast með (orðtak)  Druslast með; draga á eftir sér.  „Hvað er hundurinn að dragnast með þarna“?

Dragnót (n, kvk)  Snurvoð.  „Þessu hefur öllu hallað á ógæfuhlið síðan dragnótin kom til sögunnar“  (JB; Verstöðin Kollsvík; frásögn KJK). 

Dragnótaveiðar (n, kvk, fto)  Veiðar með snurvoð/dragnót.  „Meðan dragnótaveiðar voru ótakmarkaðar var orðið fisklaust að kalla inni í fjörðunum“  (JB; Verstöðin Kollsvík; frásögn KJK). 

Dragreipi (n, hk)  Hluti seglabúnaðar á báti;  falur; reipi til að hækka og lækka segl.  „“Guðbjartur losaði dragreipið er hann sá hvað verða vildi, en það var um seinan“  (TÓ; Yfirlit sjóslysa í Rauðasandshreppi). 

Dragsíður (l)  Um fatnað eða annað; svo síður að dregst með jörðu við gang.  „Það er ekki vel heppilegt að vera í dragsíðum fatnaði í svona færð“.

Dragspil (n, hk)  Annað heiti á harmónikku; lítið notað í seinni tíð.

Dragsteinn (n, kk)  Steinn sem hafður var sem sjálfvirkur lokunarbúnaður á hurð.  Bandi er fest í gat á steininum og hurðarhornið efst og rennur í lykkju á stafnum.  Steinninn lyftist við opnun og dregur svo hurð að stöfum.

Dragsúgur 8n, kk)  Trekkur; gustur inni í húsi.  „Lokiði nú hurðinni; það er bölvaður dragsúgur hérna“.

Dragúldinn (l)  Mjög úldinn; kasúldinn.  „Hundurinn er kominn með dragúldið fuglshræ upp á hlaðið“.

Dramb (n, hk)  Yfirlæti; hroki.  „Skárra er það nú bölvað drambið“!

Dramb er falli næst (orðatiltæki)  Hroki leiðir oftast til ófarnaðar og er ekki til vinsælda fallinn.

Drambsamur (l)  Hrokafullur; lítur stórt á sig; góður með sig; stærilátur.

Drangfiskur (n, kk)  Augnfiskur; bjalla; fiskvöðvi innanvert á kinn þorskhauss (sjá þorskhaus).

Drasla (s)  A.  Að drösla einhverju til:  „Ég veit nú ekki af hverju ég var að drasla þessari kerru hingað“.  B. Að láta eitthvað dagast eða sitja á hakanum:  „Ætlarðu bara að láta það drasla“?

Draslarabragur (n, kk)  Yfirbragð óreiðu; lítil reglusemi  „Það er alltaf dálítill draslarabragur á útgerðinni“.

Draslaragangur / Draslaraháttur / Draslararí  (n, kk)  Skortur á snyrtimennsku; slóðaskapur.  „Óttalegur draslaragangur er þetta í karlinum; að geta ekki gengið frá áhöldunum eftir sig“!  „Skelfing leiðist mér þetta draslararí, síknt og heilagt“!

Draslaralegt (l)  Sóðalegt; mikil óreiða.  „Skelfing er að verða draslaralegt hérna í skúrnum“.

Draslarí (n, hk)  Sóðaskapur; rú og stú.  „Skelfilegt draslarí er þetta hjá ykkur strákar; farið nú að taka til“! 

Drastískur (l)  Róttækur; afgerandi; hættulegur.  „Það getur þurft einhverjar drastískar aðferðir til að ná önglinum úr fingrinum“.  „Aðgerðir stjórnvalda höfðu drastískar afleiðingar“.

Dratta (s)  Slæpast; slóra.  „Hann var bara að dratta í berjalautum þegar hann átti að standa fyrir fénu“.

Drattast (s)  Koma sér; hafa sig.  „Við þurfum nú að drattast af stað ef við eigum að ná þangað tímanlega“.

Dratthalagangur (n, kk)  Sleðaháttur; slóðaskapur; leti.  „Þú kemur engu í verk með svona dratthalagangi“!

Dratthalast  (s)  Drattast; koma sér.  „Reyndu nú að dratthalast á fætur!  Þú ert að verða of seinn í skólann“.

Dratthali (n, kk)  Slóði; ódámur.  „Karlinn er óttalegur dratthali við alla skepnuhirðingu“.

Draugagangur (n, kk)  Slæðingur; reimleikar.  „Ekki hefur orðið vart draugagangs í Kollsvík á síðari tímum; allavegana ekki svo orð sé á gerandi.  Engar sögur fara heldur af slíkum vættum þar á fyrri tíð“.

Draugalegur (l)  Skuggalegur; óhugnanlegur; dimmur.  „Heldur fannst okkur strákunum draugalegt þarna inni í saggafullum og dimmum hellinum; með brimöldurnar hvæsandi og drynjandi rétt fyrir utan“.

Draugast (s)  Dratthalast; drattast; vera seinfær/hengilmænulegur.  „Ætlarðu nú ekki að draugast til að gera þetta fyrir hádegið“?!

Draugatrú (n, kvk)  Trú á drauga og önnur slík hindurvitni.  Ýmislegt bendir til að draugatrú hafi ekki verið jafn rótgróin í Kollsvík og víða annarsstaðar fyrr á tíð.  Til þess bendir m.a. það að engin örnefni tengjast draugum og draugasögur eru mun færri í Kollsvík sögur sem tengjast öðrum dulmögnum, s.s. tröllum, huldufólki, álagablettum, fjörulöllum og galdramönnum.  Þetta kann að skapast af því raunsæi sem var nauðsynlegt í viðureign við sjósókn; því að sjaldan ríkir fullkomin kyrrð í nálægð við hafið, eða því að ala börn fremur upp í rökhyggju en æra þau með draugasögum.

Draughræddur (l)  Myrkfælinn; hræddur í myrkri.  „Vertu nú ekki að lesa þessa vitleysu; þú verður bara draughræddur og ruglaður af því“.

Draugsíður (l)  Þungur á sér; drumbsíður; rasssíður; vögusíður.  „Ég er hræddur um að hrútarnir verði draugsíðir í rekstri norðuryfir Breið“.

Draugslegur (l)  Seinfær; hægur; seinlátur.  „Mér finnst hann alltof draugslegur við að koma þessu í verk“.  Orðið virðist ekki hafa verið notað í þessari merkingu annarsstaðar, þó vel sé þekkt í annarri meiningu.

Drauja (s)  Snúa; snúa við.  „Kúnstin er að drauja pönnukökunum við áður en þær brenna“.

Drauja sér  (orðtak)  Koma sér af stað; haska sér.  „Ætli ég verði ekki að fara að drauja mér bráðum“.  „Þú ert orðinn grútsyfjaður; ég held þú ættir bara að fara að drauja þér í rúmið“.

Draumatrú (n, kvk)  Fullvissa um að fyrirbæri í draumum hafi forspárgildi eða aðra þýðingu.  Þessi trú var mjög sterk hjá mörgum fyrr á tíð, og allt fram undir lok 20. aldar ræddi fólk í allmikilli alvöru um túlkun drauma sinna sem fyrirboða um það sem koma skyldi.  Sumir voru býsna vel að sér í þeirri túlkun, en hún fléttaðist oft saman við aðrar fræðigreinar sem nú eru að falla í gleymsku, s.s. forspár um veður eftir fornum messudögum, tungli, hegðun dýra o.fl. Fyrirboðar í draumum voru margvíslegir og túlkanir á þeim misjafnar.  Algengt var að menn dreymdi fyrir daglátum; þ.e. gátu ráðið á draumnum hvað myndi ske daginn eftir.  Mikið hár í draumi merkir auðlegð hans, en hármissir fátækt.  Sama gilti um fatnað.  Sá myndi einnig efnast vel sem birtist lúsugur eða saurugur í draumi.  Saur merkti einnig aflasæld.  Í draumi boðar grátur gleði en glaumur sorg.  Gull og silfurpeningar eru fyrir góðu veðri.  Hestar í draumi eru fyrir hvassviðri.  Ljósir hestar og ljósar ær eru fyrir snjó, en rauðir hestar og mórauðar ær fyrir blota og rigningu.  Skyr boðar harðindi, sömuleiðis trjáreki.  Sumir áttu draumamann eða draumakonu sem sagði þeim óorðna hluti.

Draumórar / Draumórahjal (n, hk)  Órökréttar væntingar.  „Það er lítið að marka þetta draumórahjal“.  Sjá órar.

Draumórakennt (l)  Fráleitt; óraunhæft.  „Þessi stefnuskrá flokksins finnst mér dálítið draumórakennd“.

Draumspakur (l)  Berdreyminn; sem sér óorðna hluti fyrir í draumum sínum.

Draumsýn (n, kvk)  A.  Það sem maður sér í draumi.  B.  Það sem maður lætur sig dreyma um/ væntir.

Drápsauga / Drápsdý / Drápsfen / Drápspyttur / Drápsseil (n, hk)  Dý/kviksyndi sem hættulegt er skepnum. „Hér var stórhættulegt drápsfen áður en ræst var fram“. „Eftirlitið fólst í því að reka frá Mýrunum kvölds og morgna því mikið er af drápsdýjum í Láganúpsmýrum“  (ÖG; Vorverk og heyannir; Niðjatal HM/GG). 

Drápsklyfjar (n, kvk, fto)  Óviðráðanlegar byrðar.  „Þessi verðhækkun er bara drápsklyfjar fyrir bændur“.

Dráptól (n, hk)  Tæki til að drepa með; vopn. „Farðu varlega með byssuna; þú ert með dráptól í höndunum“!

Dráttarband / Dráttartaug (n, hk/kvk)  A.  Band sem notað er til að draga eggjaílát á vaðdrætti neðan úr bjargi og upp á brún.  „Sextíu fuglar voru dregnir upp í einu; notuð voru sérstök kippubönd, sverari en venjuleg dráttarbönd“  (ÁE; Ljós við Látraröst).  B.  Taug sem notuð er þegar eitt faratæki/vinnuvél dregur annað.

Dráttarfólk (n, hk)  Undirsetumenn; fólk sem situr undir vað við bjargsig; fólk sem sér um að slaka sigara niður og draga hann upp.  Í hópnum voru oft bæði karlar og konur; t.d. var það hluti starfs kvenna í seli á Seljadal að sitja undir vað á Látrabjargi.  „Vaðurinn hefur nú verið rakinn frá brúninni og hjólmaður kallar dráttarfólkið á vaðinn.  Fólkið sest nú flötum beinum við vaðinn með nokkru millibili; allir sömu megin, en hjólmaður sest ofanvið hjólið og hefur viðspyrnu á hjólgrindinni.  Hann situr undir, sem kallað er; lætur vaðinn renna yfir læri sér… Vaðbergsmaður/gægjumaður er kominn á sinn stað…“  (MG; Látrabjarg). 

Dráttarmaður (n, kk)  Sá sem dregur fiskilínu/net/færi.  „Eftir að straumur harðnaði var erfitt að hafa áfram svo ekki yrði erfitt hjá dráttarmanninum.  Útbeitningarmaðurinn varð að vera fljótur til að forðast áherðing“  (GJH; Hálfdrættingur í Kollsvíkurveri). 

Dráttarstaður (n, kk)  Staður/rúm í báti þar sem færi er rennt og fiskur dreginn.  „Mörgum þótti illt að vera frammi á bógnum.  Þar mátti helst búast við ágjöfum, auk þess sem færið fór mest á glæ hjá þeim sem fremstir voru.  Hættast var við færaflækjum á miðsíðu.  Fiskilegust þóttu öftustu plássin.  Sú var föst regla á flestum skipum að skipstjóri renndi aftastur og stýrimaður næst honum“  (GG; Skútuöldin).

Dráttarvél (n, kvk)  Fjölhæf vinnuvél til sveita, knúin sprengihreyfli.  „... á flatlendinu innan Víkurinnar voru auk þess notaðir hestvanar til flutninga, þar til 1944 að dráttarvél sem keypt var í Víkina leysti þá af hólmi að mestu.  Þessi dráttarvél var sameign allra bænda í Víkinni“  (PG; Samgöngur og flutningar; Niðjatal HM/GG).

Dráttarvinda (n, kvk)  Vinda/spil til að draga bát á land.  „Spilið (eða fyrst framan af dráttarvindan) stóð á tveim þóftum bátsins og var rammlega njörfað fast við þær“  (KJK; Kollsvíkurver).

Drátthög (l)  Fær/listfeng við teiknun, skrautskrift ofl.  „Sigríður Guðbjartsdóttir á Láganúpi er talin drátthögust af sínu samtímafólki í Rauðasandshreppi, og þó víðar væri leitað.  Var mikið til hennar leitað um teiknun, málverk, skrautskrift, útskurð og aðra list, en einnig vann hún fjölda listaverka fyrir sig og sína.  Hún var m.a. sú fyrsta sem vitað er til að hafi náð tökum á málun á náttúrulegar steinhellur, og gerði mikið af því.

Dráttur (n, kk)  Það að draga, t.d. fiskilínu eða annað.  „Ef átakið á lóðinni breyttist þegar leið á dráttinn var einhver annar stærri dráttur með; oftast lúða“  (IG; Róðrar úr Kollsvíkurveri; Niðjatal HM/GG). 

Dregari (n, kk)  Láréttur burðarbiti, t.d. undir húsgólfi/lofti í húsi.  „Dregarinn virðist alveg ófúinn“.

Dregin tóg (orðtak)  Tóg sem hefur verið í notkun, þannig að hún er laus við snúðspennu og orðin mött áferðar.  „Dregin tóg þykir betri sem lásband en ný tóg.  Hún er meðfærilegri og gefur betra grip.

Dregur hver dám af sínum sessunaut (orðatiltæki)  Hverjum manni hættir til að líkjast þeim sem hann umgengst mikið.  Dámur merkir lykt, og vísar orðtakið til þess að maður taki lykt af þeim sem næst er.

Dregur í lautir (orðtak)  Fyllist í lautir og lægðir í skafrenningi.  „Það hefur dregið í allar lautir í látunum“.

Dregur sjór til sín (orðatiltæki)  Matarkistur sjávar draga fólk að ströndinni.  Sannindi sem líkasttil hafa lifað með þjóðinni frá upphafi vega, enda var sjaldan langvarandi hallæri við sjávarsíðuna.

Dregur til lautar (orðtak)  Landslagi hallar niður í laut.  „Túnið er slétt en dregur þó sumsstaðar til lauta“.

Dreif (n, kvk)  A.  Um eitthvað sem hefur fokið og dreifst, t.d. hey:  „Við þurfum að raka upp dreifarnar“.  B.  Jafnfallinn snjór sem ekki nær þó að hylja jörðu; snjódreif.

Dreifa (s)  A.  Almennt um það að strá/útbýta/láta á mrga staði.  B.  Sáldra áburði/skít á tún/slægjulönd.  „Ætli sé ekki rétt að fara að dreifa á fyrstu slétturnar“.

Dreifingur (n, kk)  Reitingur; það sem er dreift/ á stangli.  „Það er dreifingur af fé um allan Vatnadalinn“.

Dreitill (n, kk)  Lögg; leki; lítilsháttar vökvi.  „Einhvern dreitil átti hann eftir í flöskunni“.

Drekaflaug (n, kvk)  Armur á stjóra/dreka sem grípur í sjávarbotninn og heldur við.

Drekahnakki (n, kk)  Sá endi stjóra/dreka sem er gagnstæður festarauganu.  Stundum var sérstök lína bundin í  drekahnakkann og fest við lítið ból; til að auðveldara væri að ná honum úr botnfestu.  Heitið drekahnakki náði þá einnig yfir það ból; einnig nefnt hnappmiði (sjá þar).

Dreki (n kk)  Stjóri; akkeri; legurfæri skipa eða botnfesting nets/línu.  „Akkeri þetta kölluðu Norðlendingar dregg en Vestfirðingar dreka eða stjóra.Við drekann var fest svonefndum forhlaupara, en það var mjó og liðlega keðja, 20-30 faðmar að lengd. ... Síðan kom stjórafærið, eða hin svonefnda pertlína; gildur kaðall úr besta hampi.  Stjórafærið var 300-350 faðmar á lengd (sem akkeri á skútum).... “  (GG; Skútuöldin).  „Þegar komið var á ákvörðunarstað, sem stundum gat þó orðið annar en ætlað var ef margir voru á undan, var belgnum kastað og rakið úr bólfærinu sem fest var í hringinn í drekanum (stjóranum)“  (KJK; Kollsvíkurver).  „Samúel skyldi vera í bátnum, og lagðist hann við dreka“  (TÖ; Undirbjargsferð frá Kollsvík).  „Steinar voru notaðir í stað dreka við enda lóðanna“  (GG; Kollsvíkurver).

Drekka eins og blávatn/vatn/mysu (orðtak)  Augljós líking.  „Farðu varlega í þennan metal; það þýðir ekki að þamba þetta eins og hvert annað blávatn“!

Drekka stinnt (orðtak)  Þamba; drekka af áfergju/ákafa; vera á fylleríi.

Drekkhlaðinn (l)  Þungfermdur/ siginn bátur.  „Þótti lítil fyrirhyggja að sigla bátnum svona drekkhlöðnum“.

Drellir (n, kk)  Hlunkur; ruðamikill hlutur.  „Rafstöðin var níðþungur drellir og minnst fjögurra manna tak“.

Drengskapur (n, kk)  Réttsýni; heiðarleiki.  „Sýnir þetta e.t.v. betur en flest annað fórnarlund hans, ósérhlífni og drengskap“  (ÖG; minn.grein um AK).

Dreif (n, kvk)  A.  Snjódreif; vart greinanlegur snjór á jörðu.  B.  Heydreif; þegar hey hefur fokið t.d. úr görðum eða göltum eða frá töðugati. 

Dreifhuga (l)  Utanvið sig; annarshugar; með athyglisbrest.  „Hann getur verið skýrasti náungi og snillingur með afbrigðum, en hann er svo dreifhuga að stundum fylgist hann ekkert með því sem honum er sagt.

Dreifhugi (n, kk)  Sá sem er mjög/oft dreifhuga.  „Skelfilegur sauður geturðu nú verið.  Það er til lítils að ræða yfirhöguð nokkuð við svona dreifhuga sem ekki geta fylgst með“!

Drekkhlaða (s)  Hlaða bát svo hann verði drekkhlaðinn.  „Við erum ekkert að drekkhlaða bátinn; hann er að leggja upp einhvern árans velting núna“.

Drekkhlaðinn (l)  Um bát; svo hlaðinn af afla/farmi að hann þolir litla báru/ferð; með mikinn hlaðning.  „Það er ágætis veiði þessa dagana; þeir eru að koma drekkhlaðnir dag eftir dag“.

Drekkhleðsla (n, kvk)  Mjög mikil hleðsla báts af afla/farmi.  „Með þessa drekkhleðslu lögðu þeir í Röstina“.

Drellir (n, kk)  Rumur; það sem er stórvaxið/þunglamalegt.  „Ári væri nú gott að fá þennan drelli neðst í vegghleðsluna“.

Drembinn (l)  Sýnir dramb/fordóma.  „Sumum þykir hann full stjórnsamur; stundum jafnvel drembinn“.

Drenghnokki / Drengstauli  / Drengsnáði (n, kk)  Gæluorð um lítinn dreng.

Drengilega (ao)  Heiðarlega; höfðinglega; af fórnfýsi.  „Hann kom drengilega fram í þessu máli“.

Drengskaparbragð (n, hk)  Höfðingsskapur; fórnfýsi; góðverk.  „Þótti mikið drengskaparbragð hjá þeim hjónum að bæta þessum börnum við sína eigin ómegð, þrátt fyrir lítil efni“.

Drengskaparheit (n, hk)  Loforð með heiður í húfi.  „Sá sem svíkur drengskaparheit nýtur ekki framar trausts“.

Drengskapur (n, kk)  Heiðarleiki fórnfýsi; það að vera trúr/sannur/ samkvæmur sjálfum sér.

Drepa (s)  A.  Deyða; slátra.  B.  Dropa; koma raki í hey.  „Sumsstaðar haf hey drepið, og er ekki gott að vita hve mikið það er“  (Þórður Ó Thorl; Forðagæslubók Rauðasands 1925). 

Drepa á (orðtak) A.  Minnast á; nefna.  „Drap hann á margt fleira í sambandi við reksturinn“  (Gerðabók Rauðasandshr; alm.hreppsfundur 12.03.1960; ritari ÖG).   B.  Stöðva vél.  „Leggðu út og hafðu örlítið framá, svo ég nái baujunni; ég drap fullsnemma á vélinni“.

Drepa á sér (orðtak)  Um vél/sprengihreyfil; stöðvast.  „Olían kláraðist af tanknum hjá ljósavélinni, svo hún drap á sér“.

Drepa í dróma (orðtak)  Þagga niður; frysta.  „Andstæðingar reyndu að drepa tillöguna í dróma“.

Drepa niður báru (orðtak)  Þegar suðlægar eða austlægar vindáttir verða til þess að viðvarandi norðan- eða vestansjór minnkar.  „Nú er hann búinn að snúa sér; hann verður fljótur að drepa niður þessa báru“  Einnig var talað um að drepa niður sjó í sömu merkingu.

Drepa niður fæti (orðtak)  Stíga niður.  „Svo mikið var af eggjum á syllunni að varla varð drepið niður fæti“.

Drepa niður sjó/vind (orðtak)  Viðvarandi sjógangur/vindur minnkar.  „Mér sýnist hann vera að drepa niður vestansjóinn eftir að hann gekk í austnorðan“.  „Hann er að drepa niður þessa norðanflæsu“.

Drepa tittlinga (orðtak)  Blikka/depla augunum.  „Hún hafði þann kæk að drepa tittlinga ótt og títt“.  Vísar e.t.v. í örar höfuðhreyfingar smáfugla/tittlinga í æti.  Gæti einnig vísað til þess að drepa smáfisk/tittling.

Drepa tímann (orðtak)  Eyða tímanum; láta tímann líða; gera sér til dundurs; dóta sér.  „Halldóra amma sagðist bara  vera að drepa tímann þegar hún prjónaði hvert parið á fætur öðru af vettlingum og sokkum“.

Drepa undan sér (orðtak)  Um kind; skila ekki þeim lömbum til frálags sem hún á; missa lamb/lömb.  „Það fer nú að styttast fyrir henni ef hún drepur undan sér ár eftir ár“.  „Hún drap undan sér á Hlíðunum“.

Drepa úr dróma (orðtak)  Leysa úr fjötrum.  Orðtakið vísar til þess tilviks í goðafræðinni þegar æsir hugðust fjötra Fenrisúlf með því að búa til fjöturinn dróma eftir að honum hafði tekist að leysa sig úr læðingi.  En úlfurinn fór létt með að losa sig, og neyddust æsir til að fá dverga til að gera fyrir sig fjöturinn gleipni.  Hann mun halda Fenrisúlfi til Ragnaraka. 

Drepa útaf (orðtak)  Lífláta; drepa; skjóta.  „Kindin sem fór ofaní var það illa hrafnétin að ég varð að drepa hana útaf“.

Drepast frá (einhverju) (orðtak)  Gefast upp; hætta við óunnið verk.  „Ekkisen aumingjar geta þeir verið; að drepast frá þessu svona strax í byrjun“!

Drepkalt (l)  Mjög kalt; mikið frost.  „Búðu þig almennilega; það er drepkalt“!  „Hann var orðinn drepkaldur“.

Drepfrost / Drepkuldi (n, hk)  Hörkufrost; hættulega mikið frost.  „Farðu í tvenna vettlinga og hafðu góða húfu; það er drepfrost og heldur að bæta í vindinn“.  „Það þýðir ekkert að hafa féð lengi úti í þessum drepkulda“.

Dreplanga (s)  Langa/girnast mikið.  „Mig dreplangar að fara þangað einhverntímann“

Drepleiðast (s)  Leiðast mikið; vera mjög leiður.  „Alltaf drepleiðist manni að þurfa að hanga lengi í borginni“.

Drepleiðinlegur (l)  Mög leiðinlegur; illþolanlegur.  „Mikið andskoti er þetta kjaftæði drepleiðinlegt“.

Drer (n, hk)  Ský á auga; gláka sem veldur skýi á auga.  „Hrúturinn er kominn með drer í hægra augað“.

Drepur (n, kk)  Lensa; tvíeggjað áhald sem notað var til að leggja hákarlinn með.  „Drepirnir voru tvíeggjaðir stingir, hin biturlegustu vopn, með hálfrar alinar löngu blaði og fjögurra álna skafti.  á vestfirskum skipum tíðkuðust svipuð áhöld og kölluðust þar lensur.  Drepirnir voru til þess notaðir að stinga í sundur mænu hákarlsins þegar hann kom uppúr sjónum“  (GG; Skútuöldin).

Dreyma fyrir daglátum (orðtak)  Vera forspár með draumum sínum; ráða í drauma sína þannig að þeir spái um ókomna tíð.  „Sagt var að hana dreymdi fyrir daglátum“.  Daglát merkir það hvernig dagurinn mun láta/verða, þ.a. hvernig deginum vindur fram.  Sjá draumatrú.

Dreypniorka (n, kvk)  Osmósuorka; sjávarorka sem unnt er að virkja með því að aðskilja sjó og ferskvatn með dræpri himnu og nýta þrýstingsmun sem verður til við að ferskvatn leitar gegnum himnuna í saltvatnið.  Tæknin er öll á tilraunastigi erlendis og virðist eiga mjög langt í land með að verða hagkvæm.

Dreyrrjóður (l)  Blóðrauður; dreyrrauður.  „Hann sat steinþegjandi undir þessum reiðilestri, en var orðinn dreyrrauður í framan.  Loks kom að því að blaðran sprakk, og hann rak bylmingshögg í borðið“.

Drif (n, hk)  A.  Gírbúnaður í bíl eða öðru tæki.  B.  Rek vegna sjávarstrauma eða vinda.  „Það er hörkudrif í sunnanáttinni þegar tekur upp norðurfallið“.

Drifblaðra (n, kvk)  Vessafyllt blaðra sem myndast oft í skinni í lófa við sífellt nudd og álag, t.d. þegar unnið er lengi með hrífu, skóflu eða öðrum verkfærum.  Óvanir fengu oft drifblöðrur eftir að byrjað var að vinna, enda skinnið þá mjúkt og illa varið.  Drifblöðrur tæmast og springa ef þær eru látnar óhreyfðar og eftir nokkra vinnu myndar húðin sigglag sem ver hana.  Það þótti því hálgerður pempíuháttur að hafa vettlinga til að verjast drifblöðrum meðan Íslendingar gátu enn valdið handverkfærum. 

Driffjöður (n, kvk)  Sá sem helst drífur áfram verk/viðburð/félagsstarf o.fl.  „Eyjólfur á Lambavatni var, held ég, driffjöðrin í þessum íþróttaæfingum hjá unglingunum“  (S.G: Bréf til mömmu; Árb.Barð 80-90). 

Drifhvasst (l)  Rok; svo hvasst að rýkur úr ölduföldum.  „Hann er orðinn drifhvass á sjóinn“.

Drifhvítur (l)  Skjannahvítur; alveg hvítur.  „Þessi skyrta er nú ekki drifhvít lengur“.  Drífa = él.

Drift (n, kvk)  A.  Framkvæmdasemi; rekstur.  „Á tímabili var heilmikil drift í pöntunarfélögum þarna á svæðinu“.  B.  Fremur lítill skafl sem verður til þar sem snó drífur t.d. yfir veg.  Er þá eingöngu notað í fleirtölu:  „Það voru víða allmiklar driftir á veginum, en þó ekki ófærð“.  C.  Rek á sjó.  „Við látum driftina um að skola okkur hér norður á Hyrnurnar“.  Sögnin að drífa var notuð um sömu tilefni.

Drit (n, hk)  Fuglaskítur.  „Stéttin er orðin hvít af driti úr álkunni“.

Drita (s)  Um fugl; skíta.  „Það dritaði fugl á húfuna þína“.

Drífa (s)  A.  Um bát; reka undan straum/vindi.  „Það hafði verið fariða að drífa undan norðanstorminum og botnuðu ekki færin, en þá átti ég að andæfa á tvær árar á hálsþóttunn“  (GJH; Hálfdrættingur í Kollsvíkurveri). „Var síðan andæft framá vegna straums, svo ekki drifi“  (ÖG; Þokuróður).   B.  Reka fé.  „Við skulum drífa féð allt inn í rétt áður en við förum að hvíla okkur“.  C.  Snjóa (oftast í logni).  „Hann er farinn að drífa aftur.  Ekki bætir það færðina“.  D.  Um byssu; bíl; ná; draga; komast.  „Byssan drífur ekki svo langt að ég reyni að skjóta selinn“.  „Heldurðu að jeppinn drífi upp skaflana í Hæðinni“?  E.  Dreifast; ýra.  „Báturinn geystist áfram, og sælöðrið dreif yfir“  (ÞJ; Brimlending í Kollsvík).  

Drífa (n, kvk)  Þétt snjókoma í logni eða hægum vindi; verður oft þegar frost er lítið.

Drífa að (orðtak)  Safnast að/saman; koma í hópum.  „Seinnipart dags fór svo fólk að drífa að, vegna þess að jólatréð var núna á okkar heimili, og klukkan sex til sjö var kveikt á trénu“  (GAMG; Jól bernsku minnar; Niðjatal HM/GG). 

Drífa af (orðtak)  Um verk/verkefni; klára/ljúka fljótt; hespa af.  „Eigum við ekki að reyna að drífa þetta af fyrir hádegið“?

Drífa á dagana (orðtak)  Gerast yfir tímabil.  „Hann sagði okkur frá því sem hefði á daga hans drifið síðan hann fór suður“.  Sjá margt hefur á dagana drifið.

Drífa í (einhverju) (orðtak)  Gera gangskör að einhverju; bíða ekki með framkvæmd einhvers.  „Nú held ég að þú ættir að drífa í þessu ef þú ætlar að gera það í dag“!

Drífa saman (orðtak)  Um heyskap; raka upp/ setja upp i flýti.  „Hann er farinn að ljókka verulega; við verðum að drífa þetta saman í hvelli“.

Drífa sig (orðtak)  Flýta sér; haska sér; koma sér af stað.  „Ætli maður fari ekki að drífa sig af stað heimleiðis“.

Drífandi (l)  Röskur; duglegur; framtakssamur.  „Hann er bæði drífandi og útsjónarsamur“.

Drífholt (n, hk)  Flatt stutt járnstykki, oft með handfangi þvert á flatinn; notað til að slá tunnugjörð af tunnu eða á hana.  Drifholtinu er þá haldið þannig að annar endi þess nemur á brún gjarðarinnar, en síðan er slegið á hinn endann með hamrí eða díxil (sjá þar).

Drísildjöfull / Drísill  (n, kk)  Púki; ári; skammaryrði.  „Ég held anú ð þeir drísildjöflar ættu  að skammast sín“!

Drjóli (n, kk)  A.  Það sem er svert og ruðamikið.  „Þessi trjádrumbur er firnamikill drjóli“.  B.  Rumur; stór maður; þrjótur.

Drjúg eru morgunverkin (orðatiltæki)  Gullvæg regla sem alltf heldur sínu gildi.  Mönnum verður meira úr verki sé vaknað snemma.  Rismál eru kl 6 að fyrra tímatali.  Af sama meiði er spekin morgunstund gefur gull í mund. Af öðrum toga er máltækið; misjöfn eru morgunverkin.

Drjúgan spotta/spöl (orðtök)  Nokkra vegalegnd; góðan/dágóðan spotta/spöl.  Við eigum enn drjúgan spöl eftir“.  „Ég fylgsi honum drjúgan spotta af leiðinni“.

Drjúgar eru innansleikjurnar (orðatiltæki)  Það fæst oft mikið með því að hreinsa vel; eftirhreyturnar skila oft miklu.  „Ég vissi að það borgaði sig að fara aftur á Stíginn; þær eru oft drjúgar innansleikjurnar“.

Drjúgari hluta dags (orðtak)  Meirihlutann úr deginum.  „Talsverða þolinmæði þurfti til að stíga bekkinn drjúgari hluta dags, en sumir t.d. Magnús Torfi höfðu stundum með sér bók til að lesa meðan bekkurinn var stiginn“   (S.G: Bréf til mömmu; Árb.Barð 80-90). 

Drjúgduglegur (l)  Nokkuð/fremur duglegur; duglegri en sýnist.  „Hann er drjúgduglegur drengurinn“.

Drjúglangt (l)  Nokkuð langt; lengra en í fyrstu virðist.  „Það er drjúglangur gangur upp Fuglagöturnar“.

Drjúglengi (l)  Nokkuð/fremur langan tíma.  „Mér finnst hann vera drjúglengi að sækja þetta“.

Drjúglyginn (l)  Nokkur/fremur lyginn/skreytinn.  „Gættu þín dálítið á honum; hann er drjúglyginn“.

Drjúgmikill (l)  Nokkuð/fremur mikið; allmikið.  „Hann var bara með drjúgmikinn afla“.

Drjúgmontinn (l)  Fremur drýldinn; drjúgur/góður með sig.  „Hann var leiðinlega drjúgmontinn“.

Drjúgum meira (orðtak)  Mikið meira; mun meira.  „Það er drjúgum meira á þessum vagni en þeim fyrri“.

Drjúgur (l)  A.  Endingargóður; dugir lengi;   „Það er ótrúlega drjúgt í þessari feitisdós“.  „Hann er alltaf drjúgur, síðasti spottinn af leiðinni“.  „Við fengum væna báru og það skvetti drjúgt í“  (GJH; Hálfdrættingur í Kollsvíkurveri).  „En líklegt er að hey séu laus og verði þar af leiðandi ekki drjúg til gjafa hjá allflestum“  (Þórður Ó Thorl; Forðagæslubók Rauðasands 1929).   B.  Drjúgur með sig.  „Hann er drjúgur núna, enda full ástæða til“.

Drjúgur/góður með sig (orðtök)  Montinn; sjálfhælinn.  „Strákurinn er duglegur, en nokkuð drjúgur með sig“.

Drjúgur/góður spotti/spölur (orðtök)  Allnokkur vegalengd; töluverður spölur.  „Við eigum enn drjúgan spotta eftir“.  „Hann var kominn góðan spöl á undan okkur“.

Droll (n, hk)  Hangs; slór.  „Ansans droll var þetta við að sækja kýrnar; var verið að slóra í brönduveiðum“?

Drolla (s)  Hangsa; slóra.  „Þið eigið ekki að drolla í berjum þegar verið er að smala“.

Dropa (s)  A.  Talað var um að „byrjað væri að dropa úr lofti“ þegar fáeinir dropar féllu í aðdraganda rigningar.  B.  Sagt var að dropaði í hey þegar væta komst í hey eða galta vegna slæmrar hleðslu þess eða vegna leka á hlöðuþaki: „Það hefur dropað í heyið í rigningunni“.  Einnig drepa; sjá þar.

Dropar / Dropar á stangli (n, kk, fto/orðtak)  Mjög lítil rigning; varla að bleyti á jörðu; rigningarslítingur.

Dropinn holar steininn / Dropinn holar harðan stein (orðatiltæki)  Speki sem vísar til þess að ávinningur getur orðið ef þolinmæði og úthald er nægt, þó lítið sýnist ganga.  Í sömu átt hnígur spekin kemst þó hægt fari.

Drossía (n, kvk)  Bílgerð sem nú nefnist fólksbíll.  „Drossíur voru sjaldséðar í Útvíkum fyrst eftir að þær komust í vegasamband, enda óvíða færir vegir fyrir þær.

Drottinn gaf og drottinn tók (orðatiltæki)  Um missi; oft viðhaft við andlát eða jarðarför, en einnig oftar.  „Nei, missti ég nú lúðuhelvítið!  Ja það gengur svona til; drottinn gaf og drottinn tók“!

Drottinn gefi dauðum ró; hinum líkn er lifa (orðatiltæki)  Hinir dauðu skulu hvíla í friði en hinum lifandi skal farnast vel.

Drottinn minn dýri! (orðtak)  Upphrópun sem lýsir mikilli hneykslun eða undrun.

Drottins dýrðarveður (orðtak)  Einstakt blíðviðri.  „Þvílíka drottins dýrðarblíðu hef ég aldrei fyrr upplifað“.

Drottinsblíða (n, kvk)  Drottins dýrðaveður.  „Það er sama drottinsblíðan dag eftir dag núna“.

Drottinsdagur (n, kk)  Upphafleg merking er helgidagur/sunnudagur.  Notað um daga almennt á síðari tímum, þá sjaldan það er notað; einkum í þvílíku orðasambandi:  „Hvað skyldi sá drottinsdagur heita þegar ríkisstjórnin stendur við sín loforð“?!

Drottinsorð (n, hk)  Orð drottins/Guðs; oftast notað nú í orðatiltækinu; „dýrt er drotinsorðið“.

Drottinssvik (n, hk, fto)  Svik við drottin/ sinn höfðingja/stjórnanda.  „Það geta nú varla talist drottinssvik þó þú kjósir einusinni eftir þinni sannfæringu en ekki af skyldurækni“.

Drottningarrass (n, kk)  A.  Áberandi miklar rasskinnar/mjaðmir á manneskju.  B.  Viðtakamikill skutur á báti.  „Þetta er ekki ólaglegur bátur, en hann er varla gangmikill með þennan drottningarrass“.

Dróg (n, kvk)  A.  Meri.  B.  Tægja; slitur; arða.  „Það var ekki dróg af keti eftir á beinunum þegar hann hafði lokið sér af“.  „Það sést varla snjódróg á hálsinum“.  Mikið notað í þeirri merkingu í Kollsvík.

Drótta að (orðtak)  Væna um; ásaka undir rós; ýja að.  „Að hverju ertu nú að drótta“?

Drukkna (s)  Farast/látast af köfnun í sjó/vatni.  Drukknanir hafa sjálfsagt oft orðið á fyrri tímum útgerðar í Kollsvík, likt og annarra stórra útgerðastaða. Tveir drukknuðu frá aldamótum 1900 þar til útgerð leið undir lok í Kollsvíkurveri; Torfi Össurarson árið 1904 og Guðmundur Össurarson 1919.  Má þó merkilegt heita, og ber vitni um góða sjómennsku, að ekki skuli hafa orðið fleiri slík slys á hafnlausri strönd fyrir opnu hafi; þar sem fljótt brimar og fast er sótt á fjölmörgum litlum fleytum.

Drukklangur tími (orðtak)  Nokkuð/drjúgt langur tími.  „Það leið drukklangur tími þar til þeir komu aftur“.

Drulla (s)  Skita; hægja sér; bjarga buxum.  „Ég ætla að skjótast og drulla áður en við förum“.

Drullast til (orðtak)  Skrattast til; skammast til.  „Skyldi hann ekki ætla að drullast til að klára þetta“?!

Drullublautur (l)  Rennandi blautur; holdvotur.  „Ég var bara í strigaskóm og varð drullublautur í fæturna“.  „Það er ótækt að hirða votheyið svona drullublautt“

Drulludeli (n, kk)  Skíthæll; þrjótur.  „Ég hef ekkert við þann drulludela að segja“!

Drulludammur /  Drulludý / Drullufor / Drulluforað / Drullusvað  (n, kk)  Dammur; forarpyttur; kviksyndi; drullupollur.  „Nú er allt að vaðast upp í drullufor fyrir utan fjárhúsið“.  „Það var ljóti drulludammurinn sem hundurinn lenti í“.  „Ferlegur drulludammur er að verða hér utanvið fjárhúsdyrnar“. 

Drullugalli /Drullularfar / Drulluleppar (n, kk)  Mjög skítugur/óhreinn fatnaður; skítagalli; skítaleppar.  „Blessaður farðu úr drullulörfunum úti á stétt; helst þyrfti að pusa á þig einni vatnsfötu áður en þú verður í húsum hæfur“!  „Ég held það megi nú bara setja þessa drulluleppa í eldinn eftir eggtíðina“.

Drullugur (l)  Skítugur; ataður; forugur.  „Fjári er maður orðinn drullugur á höndunum eftir þetta“!

Drullugur uppfyrir haus (orðtak)  Mjög ataður óhreinindum; allur óhreinn.  „Hvað í veröldinni voruð þið nú að gera; allir drullugir uppfyrir haus“?!

Drulluhali (n, kk)  Drulludeli/ drullusokkur; drulluháleistur; eitt lægsta stig mannvirðinga sem hinn skrautlegi mælikvarði mannlýsinga náði yfir.  „Ég sé ekki að þessi drulluhali nýtist til nokkurs hlutar“!

Drullulofthræddur (l)  Mjög lofthræddur.  „Hann viðurkenndi fúslega að hann væri drullulofthræddur, en lét sig hafa það að skríða yfir á nefið“.

Drulluóánægður (l)  Mjög óánægður/vonsvikinn; þykir slæmt/hundfúlt; skítóánægður.  „Ég er drulluóánægður með þessa niðurstöðu; og finnst það bara ræfildómur í þeim að láta þetta yfir sig ganga!“

Drullupest (n, kvk)  Niðurgangur; ræpa; skita.  „Ég held ég sé ögn að lagast af þessari drullupest“.

Drullusjóveikur (l)  Mjög slappur/sljór af sjóveiki.  „Ég varð svo drullusjóveikur að ég gat ekkert unnið“.

Drulluslappur (l)  Mjög slappur/vesæll; veikur; með hita/slen.  „Ætli ég sé ekki kominn með þessa fjandans pest; ég er eitthvað svo drulluslappur orðinn“.

Drullusokksháttur (n, kk)  Leti; ómennska; landeyðuháttur.  „Öðrum eins drullusokkshætti hef ég sjaldan kynnst!  Eru þessir menn á launum hjá almenningi eða hvað“?

Drulluhaugur / Drullusokkur / Drullustampur (n, kk)  Niðrandi mannlýsingar.  Drullustampur hefur líklega fyrrum verið heiti á íláti til að bera mykju úr fjósi, og á útá skíthaug/drulluhaug.

Drullusyfjaður (l)  Mjög syfjaður/svefnþurfi; grútsyfjaður.   „Nú fyrst finn ég hvað ég er orðinn drullusyfjaður“.

Drulluþreyttur (l)  Útkeyrður; máttlítill af þreytu.  „Þó hann væri drulluþreyttur eftir vitjunina, settist hann upp á traktorinn um kvöldið og sló alla sléttuna“.

Drumbnefja (n, kvk)  Annað og minna notað heiti á álku/klumbunefju. 

Drumbs / Drums (ao)  Mótfallinn; tortrygginn; fúll.  „Hann varð dálítið drumbs við þessari beiðni“.

Drumbsháttur (n, kk)  Þumbaraháttur; þegjandaháttur; fýla.  „Það var drumbsháttur af honum að heilsa ekki“.

Drumbslegur (l)  Orðfár; þegjandalegur; fáskiptinn; fúll.  „Skelfing þótti mér hann vera drumbslegur“.

Drumbsíður (l)  Seinn/hægur til; þungur á sér; rasssíður; vögusíður; draugsíður;.  „Ég er hræddur um að maður verði eitthvað drumbsíður í fyrramálið, þegar maður vinnur svona fram á nótt“.   

Druna (n, kvk)  Þruma; mikill hávaði í stuttan tíma.  „Það heyrðist þessi líka litla druna þegar rakettan þaut af stað í lognkyrrðinni þarna á Melnum.  Okkur fannst bergmálið koma jafn snemma úr Blakknum, Breiðnum, Fellunum og Undirhlíðarnefinu.  Á eftir sat kolsvartur reykjarmökkur í lofti; svo mikill að dró fyrir sólu“.

Druna (s)  Heyrast drunur.  „Í logni má stundum heyra til Kollsvíkur drunandi sunnanbrimið undir Bjarginu“.

Drundrímur (n, kvk, fto)  Viðrekstur; fretur.  „Hættu nú að kveða þessar drundrímur innanhúss“.

Drungalega (ao)  Skuggalega; þungbúinn.  „Mér fannst hann líta svo drungalega út að ég galtaði garðana“.

Drungalegur (l)  Þungbúinn; dimmur.  „Skelfing er hann að verða drungalegur í suðurloftið“.

Drungalegur (l)  A.  Um veður; dimmt í lofti; rigningalegur.  „En þó að hætt væri að snjóa var loft þungbúið og drungalegt“   (TÓ; Sjóslys í Rauðasandshreppi).  B.  Um manneskju; þungbúinn eða alvarlegur.

Drungi (n, kk)  A.  Þyngsli í höfði; höfuðverkur; vanki.  B.  Dimmviðri.

Druntalegur (l)  Fúllyndur; ómannblendinn.  „Vertu nú ekki svona druntalegur og drífðu þig í sparifötin“. 

Druntaralegur / Druntslegur (l)  Þegjandalegur; með ólund; fúll.  „Vertu nú ekki svona andskoti druntaralegur og drífðu þig með okkur“.  „Það bætir lítið að vera eitthvað druntslegur“.

Drunti (n, kk)  Fýlupoki; ólundarlegur maður.  (Orðasafn Ingvars Guðbjartssonar).

Druntur (n, kk)  Fýla; ólund; ergelsi.  „Það er einhver bannsettur druntur í honum þessa stundina“.

Drukkur (n, kk)  A.  Sýra; sýrublanda.  „Alls staðar þar sem var mylkur peningur var safnað sýru; fyrst og fremst til þorstadrykkju heima fyrir, en jafnframt til sölu að sjávarsíðunni, einkum í verstöðvar, því sýra var hluti lögútgerðar samkvæmt skýlausum dómi frá 16. öld og enn lengri hefð að því er virðist.  Sýrunni var safnað í tvíbytnur eða ker sem höfð voru í skoti við búrið, eða í sérstöku hýsi.  Í verstöðvum norðan Bjargs var sýrutillag...einn fjórðungur sýru til 3ja vikna, en það samsvarar 80 mörkum miðað við tólf vikna vertíð.  Algeng blanda var tólftarblanda; ellefu merkur af vatni en ein af sýru....  Á Vestfjörðum höfðu menn alltaf með sér drukk á sjó....  Drykkjarílátið hafði ýmis nöfn; blöndukútur; drykkjarkútur; sýrukútur og kægill.  Það var hlutverk hálfdrættings að hafa allan hampa af blöndukútnum; fylla á hann, bera um borð og frá borði og sjá um hreinsun hans“  Frásögn ÓETh o.fl   (LK;  Ísl. sjávarhættir II).  B.  Orðið var stundum notað eingöngu um súrinn/botnfallið sem settist undir í sýrutunnunni.

Druslulegur / Druslulegur til fara (l/orðtak)  Illa til fara; í druslum.  „Mikið skelfing ertu nú orðinn druslulegur til fara“!

Drúldinn (l)  Fúll; afundinn.  „Andskoti ertu drúldinn í dag.  Fórstu öfugu megin framúr“?

Drúpa höfði (orðtak)  Lúta höfði; vera álútur.  „Hann draup höfði eins og í bæn, en mér er nær að halda að honum hafi bara runnið í brjóst“.

Drynja (s)  Rymja; öskra.  „Í logninu mátti heyra drynjandi svarrann í briminu“.

Drykkfelldur / Drykkhneigður (l)  Mikið fyrir vín; vínhneigður.  „Hann er víst orðinn ansi drykkhneigður“.

Drykkjarblanda (n, kvk)  Sýrublanda, notuð til drykkjar; einkum á sjó.  „Áfunum sem komu þegar strokkað var og mysunni af skyrinu var safnað í tunnu og látið súrna.  Af áfunum kom þykk hvít sýra.  Í smástraum var hún við botn tunnunnar en í stórstraum kom hún upp á yfirborðið.  Var hún höfð til matar; ein sér, eða höfð út á graut.  Þegar mysan súrnaði var hún notuð til að sýra mat og einnig blönduð vatni og notuð til drykkjar; þá kölluð drykkjarblanda“  (FG; Bernskuminningar; Niðjatal HM/GG). 

Drykkjarfantur / Drykkjarkrús (n, kvk)  Drykkjarkanna; drykkjarmál; fantur.  „Réttu mér eina drykkjarkrús“.

Drykkjarílát (n, hk) Drykkjarkanna; drykkjarmál; drykkjarkrús; glas, eða annað sem drukkið er úr.

Drykkjarstampur (n, kk)  Stampur, bali eða annað ílát með drykkjarvatni sem haft er hjá skepnum.  „Milli básanna í gamla fjósinu á Láganúpi var drykkjarstampur; treikvarttunna sem söguð hafði verið ofanvið miðju.  Þar hjá var krani, en í miklum hörkum vildi frjósa í lögninni“.

Drykkjarvatn er víða mjög gott í Kollsík, og aðgengilegra en víða annarsstaðar í Rauðasndshreppi.  Uppsprettur/kaldavermsl eru á nokkrum stöðum, með hreinu og heilnæmu vatni sem komið er mjög langt neðan úr jarðlögum.  Af nafnkenndum slíkum uppsprettum má nefna Gvendarbrunn og uppsprettu neðan gamla bæjarhólsins í Kollsvík; Árósa, norðan Hestkeldu; Brunnhúsuppsprettuna og Kaldabrunn á Láganúpi.  Vatnið í þessum uppsprettum er um 4°C og þykir mjög heilsusamlegt til drykkjar og böðunar.  Mikill átrúnaður var á lækningamátt Gvendarbrunnavatnsins, og er það enn notað til lækninga. 

Drykkjudá (n, hk)  Brennivínsdauði.  „Menn hafi jafnvel verið í drykkjudái þegar félagar þeirra voru að yfirgefa skipið“  (Guðrún Grimsdóttir um Sargon-strandið; Útkall við Látrabjarg).

Drykkjurútur (n, kk)  Fyllibytta; sá sem misnotar áfengi verulega.  „Hann var víst óttalegur drykkjurútur“.

Drykkjuskapur hefur ekki þekkst í Kollsík, svo lengi sem sögur herma.  Má ætla að fyrr á öldum hafi slíkt vandamál verið nánast óþekkt á verstöðvum sem voru svo langt frá „sollinum“ í kaupstöðunum; enda hefur ónytjungum lítt verið vært þar sem unnið var undir drep við að draga lífsbjörg í bú.  Þegar um hægðist með vinnuhörkuna  á 20. öld, upphófust bindindis- og ungmennafélög, og í Kollsvík voru þau sérlega öflug.  Fundargerðir frá þeim tíma bergmála enn hneykslunarviðhorfin sem upp risu þegar einhverjum varð það á að hafa áfengi um hönd.  Síðustu íbúar Kollsvíkur hafa fylgt ákveðinni stefnu í viðhorfum til drykkjuskapar og því má fullyrða að Kollsvíkin sé eitt af (fáum?) landnámum Íslands sem verið hafi laust við áfengisvanda frá upphafi byggðar.  Óskandi væri að svo gæti áfram haldist.

Drykkjuslaður (n, hk)  Brennivínsraus; bull sem sagt er í ölæði.  „Ég nenni ekki að hlusta á það drykkjuslaður“!

Drykkjuskapur (n, kk)  Það að drekka áfengi í óhófi.  „Drukkið!  Ég minnist þess ekki að ég sæi vín á manni í Verinu.  Hér starfaði þá ungmennafélag sem Valdimar Össurarson var driffjöðrin í.  Hann gekkst fyrir bindindisstarfi; bæði á vín og tóbak, og mun enginn maður í sveitinni hafa notað vín eða tóbak“  (JB; Verstöðin Kollsvík; frásögn KJK). 

Drykklangur (l)  Um tíma; nokkuð/töluvert langur.  „Það leið drykklöng stund þar til hann svaraði“.

Drynjandi (l)  Hafa hávaða; öskra.  „Getur þetta helvítis svokallaða varnarlið ekki verið annarsstaðr með sínar drynjandi flugrellur en ofaní hausnum á friðsömum bændum“!

Drýgindahljóð (n, hk)  Íbyggni, mont; drýldni  „Það er alltaf sama drýgindahljóðið, sé hann spurður um afla“.

Drýgindalega (ao)  Ibygginn; gefur í skyn að meira búi undir.  „Hann lét drýgindalega yfir því að nóg væri til“.

Drýgindalegur (l)  Drýldinn; íbygginn.  „Mér fannst hann vera nokkuð drýgindalegur yfir aflabrögðunum“.

Drýgindi (n, hk, fto)  Aukning; viðbót.  „Meltan er ágætis drýgindi í fóðrið“.

Drýgja (s)  Auka; bæta við; ger meira úr.  „Kálfarnir eru orðnir það stórir að það er í góðu lagi að drýgja mjólkina þeirra mun meira með vatni, sérstaklega ef þeir fá smá fóðurmél útí“.

Drýldinn (l)  Montinn; drjúgur með sig.  „Þú mátt nú vera dálítið drýldinn yfir þessari veiði“.

Drýldni (n, kvk)  Dálítið mont; íbyggni; drýgindahljóð.  „Það vottaði fyrir nokkurri drýldni hjá honum“.

Drýli (n, hk)  A.  Hverskonar lítil hrúga; lítill hlaði.  „Sandmaðkurinn skilur eftir sig dálítil drýli í fjörunni“.  B.  Lítill galti.  „Heyið var varla nógu þurrt til að galta það, en við settum upp í drýli“.  C.  Lítil varða; vörðudrýli; hjástöðudrýli.

Drýsildjöfull (n, kk)  Blótsyrði; andskoti; mjög illa innrættur maður.  „Þetta eru ær og kýr þeirra drýsildjöfla; að hrúga öllum á einn vesælan hlandkollublett við Arnarhól og leggja blómlegar byggðir í rúst!

Drýsill (n, kk)  Púki; skratti.  „Einhver bannsettur drýsill hefur étið undan kollunni“!  Einnig drýsildjöfull.

Drægsni (n, hk)  Drusla; tuska.  „Gáðu nú hvaða drægsni hundurinn er kominn með upp á hlað“.

Drægt (l)  A.  Unnt; mögulegt; fært; unnt að draga (framkvæma).  „Ég tel varla drægt að koma þessu máli í höfn að svo stöddu“.  B.  Um siglingu báts; unnt að róa/sigla/ komast áfram.  Í Kollsvík er eitt dæmi um orðið hnífadrægt:  „ Þeir fóru af stað í ágætis veðri; voru komnir á mið og búnir að fá einhvern lítilsháttar fisk.  Þá setti á suðaustan moldbyl og hvassviðri, og það var alveg hnífadrægt í land. Þeir fóru nú af stað og reyndu að berja á móti veðrinu.  Þá var báran strax svo mikil að báturinn varði sig ekkert.  Þá tóku þeir það ráð að sigla og ætluðu að reyna að hitta á Kópinn.  Það var eina landvonin hjá þeim.  En þegar þeir höfðu litla stund siglt þá sjá þeir enskan togara...“  (TÓ; upptaka á Ísmús 1978; um sjóhrakninga Valdimars bróður hans og þriggja annarra).

Dræmast (s)  Um aflabrögð; tregðast; minnka.  „Nú er farið að dræmast verulega hjá okkur; við kippum“!

Dræmlega (l)  Fremur illa; ekki af ákafa.  „Hann tók fremur dræmlega í það að koma með okkur“.

Dræmur (l)  Slakur; lélegur; lítill.  „Veðrið var ágætt en aflinn var frekar dræmur“.  „Þátttakan er dræm“.

Dræsa (n, kvk)  A.  Drusla; tuska.  „Það er rekin einhver heljarlöng dræsa af vörpu“.  B.  Léleg/gömul ær.  C.  Gamalt orð yfir færi.  Ekki vitiða til að það hafi verið notað í þeirri merkingu í Kollsvíkurveri.

Dröfnur (n, kvk, fto)  Freknur; litlir dílar af öðrum lit.  „Svartbaksungar eru í fyrstu með gráar dröfnur“.

Dröfnóttur (l)  Með dröfnur/freknur/ litla díla.  „Þú ert allur hvítdröfnóttur á bakinu eftir árásir kríunnar“.

Drögur (n, kvk, fto)  A.  Miklir sjóar/ stór grunnbrot með löngu bili á milli og sjór allur hvítfyssandi.  „Það eru fjandi miklar dögur hér fram alla víkina“.  B.  Útbúnaður til flutninga, þannig að það sem flytja á er fest á milli tveggja kjálka; síðan lyft öðrum enda þeirra, t.d. sínum með hvorri hendi eða sitthvorumegin á hest, og dregið þannig að hinir endarnir dragast eftir jörðinni.  Þegar slíkur útbúnaður var notaður til líkflutninga nefndist hann „kviktré“.  Orðið var einkum notað í fyrri merkingunni í Kollsvík, en hefur ekki heyrst notað þannig annarsstaðar.

Dröngull (n, kk)  Skanki; stöpull; grýlukerti.  „Vörður tvær á leiðinni yfir Hænuvíkurháls heita Dyrgja og Dröngull“. 

Drösla (s)  Draga; druslast með.  „Hann dröslaði heilmikilli línuflækju heim úr fjörunni og er að greiða hana“.

Drösull (n, kk) Aumingi; óreglumaður.  „Ég held að þessi drösull gagnist lítið við slátrunina“.

Drösullegur / Dröslulegur (l)  Druslulegur; illa útlítandi.  „Ósköp ertu drösullegur til fara; hlauptu nú upp og skiptu um buxur“.  „Þú getur ekki farið inneftir svona dröslulegur“.

Dubba upp (orðtak)  Gera fínt; lagfæra; snyrta.  „Það þyrfti að dubba dálítið upp gömlu tréhjóbörurnar“.  Dubba er fornt orð og merkir að klæða; skrýða.

Duðra (s)  Dunda; seiglast; puða.  „Enn duðrar hann við að fletta þessu tré“.

Dufl (n, hk)  A.  Ból; belgur; flot á niðristöðu.  „Við förum fyrst í grynnra duflið“.  B.  Tundurdufl.  „Eitthvað var um að dufl ræki á fjörur um og eftir stríðsárin.  Eitt slíkt var notað fyrir olíutank í Kollsvík“. 

Dufla við (orðtak)  Gæla við; gera sér dælt við.  „Eitthvað eru þeir að dufla við þessháttar hugmyndir“.

Duftsandur (n, kk)  Mjög fíngerður sandur; svifryk.  „Duftsandurinn og seltumóstan smýgur inn um smæstu rifur í miklu sandfoki; jafnvel stundum svo að leirlit slikja sest á alla hluti inni, með tilheyrandi tæringu“.

Duga (s)  Nægja; hrökkva til; vera nóg.  „Þetta fer langleiðina með að duga“.  Ýmist sagt „dugir“ eða „dugar“ í framsöguhætti.  „Öllum dugðu heyin; nokkrir fyrna“  (ÓHE; Forðagæslubók Rauðasands 1931).   

Duga eða drepast (orðtak)  Halda út eða gefast upp; halda áfram eða hætta.  „Nú er annaðhvort að duga eða drepast; eigum við að leggja í röstina svona úfna eða bíða þar til dregur úr fallinu“?

Duga engin vettlingatök (orðtak)  Taka verður á af festu.  „Hér/nú duga engin vettlingatök“. 

Duga framúr (orðtak)  Um heyforða; duga út veturinn.  „Mér sýnist að stabbinn í neðri hlöðunni muni duga vel framúr, þó farið sé að minnka í votheysgryfjunni“.

Dugandi (l)  Sem dugir; úthaldsmikill.  „Í svona svaðilfarir þarf dugandi menn“.

Dugga (n, kvk)  Skúta; seglskip.  „Talið var að Eggert í Saurbæ hafi komist í hollenska duggu“.

Duggaraband (n, hk)  Gróft ullarband; grófur lopi. 

Duggarabandsár (n, hk, fto)  Yngri aldursár; unglingsár. „Ég hefði eflaust verið duglegri í svona leikjum á mínum duggarabandsárum“. Hvorki virðist fyllilega ljóst hvenær þetta orð varð almennt notað né nákvæm merking þess.  Sjá sokkabandsár.

Duggarabandspeysa (n, kvk)  Peysa úr grófu bandi/ grófum lopa; ruðamikil peysa.  „Þetta er herjansmikil boldangsflík; er þetta ekki það sem kallað er duggarabandspeysa“?

Duggarapeysa (n, kvk)  Sjóarapeysa; notað í seinni tíð yfir bláar ullarbandspeysur með háu hálsmáli, sem algengar voru á síðari hluta 20 aldar og mikið notaðar, a.m.k. í Rauðsandshreppi.

Duggari (n, kk)  Gamalt heiti á skútusjómanni; skylt hollenska orðinu dogger.

Duggunarlega lítill/smár (orðtak)  Agnarsmár; örlítill.  „Þú mættir gefa mér duggunarlega lítið af rommi útí teið, og skeiðarblað af hunangi“.

Duggunarlítill (l)  Dálítill; smár.  „Það er einhver duggunarlítil sletta enn í málningardósinni“.  „Ég er nú duggunarlítið ánægður með sjálfan mig að hafa náð þessu marki“.

Duggunarögn (n, kvk)  Örlítið; smávegis; agnarögn.  „Nei, bíddu nú duggunarögn hægur“!  „Hér ekki nokkur duggunarögn“.

Dugir ekki til (orðtak)  Nægir ekki; er ekki nóg.  „Ég sæki bara meira ef þetta dugir ekki til“.

Duglaus (l)  Óduglegur; latur; linur.  „Hann er helst til duglaus til átakavinnu þessi nýi vinnumaður“.

Duglega (l)  Vel; hraustlega.  „Hann bætti duglega á eldinn áður en torfið var sett yfir“.  „Þá sló flötu, ég lenti í broti og það skvettist duglega í Korkanesið“  (G.J.H; 13 ára hálfdrættingur í Kollsvíkurveri; E.Ó. skrás; Árb.Barð 2004).

Dugleysi (n, hk)  Linka; aumingjadómur.  „Það er ekkert annað en dugleysi að nýta ekki svona kjör“.

Duglítill (l)  Úthaldslítill; þreklítill; gagnslítill.  „Ég er hræddur um að hann yrði duglítill í svona vinnu“.

Dugmikill (l)  Úthaldsmikill; endingargóður.  „Klárinn reyndist dugmikill í þessum flutningum“.

Dugnaðarforkur / /Dugnaðarmaður / Dugnaðarkarl / Dugnaðarkona (n, kk/kvk)  Mjög duglegur maður.  „Hún var dugnaðarforkur í öllu sem hún tók sér fyrir hendur“.  „Faðir minn var dugnaðarkarl...“  (ÁE; Ljós við Látraröst).  „Systurnar voru dugnaðarforkar þegar þær stálpuðust nokkuð... “  (S.G: Bréf til mömmu; Árb.Barð 80-90).  „Sigríður(á Hvallátrum)  var dugnaðarkona hin mesta, og lét vinnumenn sína stunda búskap og útræði af miklu kappi  (GiG; Frá ystu nesjum).   „Gummi var lægri og grennri maður en Liði, en kvikur á fæti, ákafa- og dugnaðarmaður, fljóthuga og gat átt það til að vera dálítið fljótfær“  (PG; Veðmálið). 

Dugnaðarlegur (l)  Rösklegur; lítur útfyrir að vera duglegur.

Dugnaðarstrákur (n kk)  Duglegur/knár/hraustur drengur.  „Mér sýnist að þetta sé dugnaðarstrákur“.

Dugnaður / Dugur (n, kk)  Atorka; úthald; afköst.  „Ekki vantar dugnaðinn á þessum bæ“!

Dul (n, kvk)  Leynd.  „Ég dreg ekki dul á að þetta verður erfitt“.  Ég ætla mér ekki þá dul að allt sé búið enn“.

Dula (n, kvk)  A.  Tuska; þunnur klæðnaður.  B.  Leyndur staður.  Dula er örnefni í sunnanverðum Breið; klettaslöður eða gjáarmót þar sem unnt er að komast niður klettana en erfitt að sjá það úr fjarlægð.

Dularfullur á svip (orðtak)  Íbygginn/leyndardómsfullur á svipinn.  „Hún rétti mér pakkann, dularfull á svip“.

Dulgeng (l)  Um kind/kú; erfitt að sjá á henni gang; erfitt að sjá hvenær hún er blæsma.  „Það þarf að vakta hana Nótt sérlega vel um þetta leyti, ef hún skyldi ganga upp.  Hún er svo ansi dulgeng“.

Dulítið / Dultið (l)  Dálítið; nokkuð.  „Ég er dulítið hræddur um að færðin sé farin að spillast“.

Dulsmál (n, hk)  Nafn á sakamálum, einkum á 17.-18.öld, sem lutu að því að barn var myrt/ borið út.  Á þeim tíma giltu hörð viðurlög Stóradóms við frillulífi, hórdómi og sifjaspelli, og var skilgreining þeirra brota mjög þröng.  Kvenfólk bjó þá við það sem nú myndi nefnast kúgun og sætti oft þungunum af völdum húsbænda eða annarra, sem síðan gripu til óyndisúrræða til að ekki kæmist upp.  Viðurlög Stóradóms, ef upp komst, voru þau að drekkja konunni en hálshöggva karlinn.  Var a.m.k. 30 konum drekkt í Drekkingarhyl í Öxará á þessum tímum, eða framundir 1760 er drekkingar voru aflagðar.  Ekki er vitað um að slík mál hafi komið upp í Rauðasandshreppi.

Dulur / Dulur í skapi (l/orðtak)  Orðvar; tregur til að segja hug sinn.  „Honum er svo lýst að hann hafi verið maður hægur í skapi og dulur   (GiG; Frá ystu nesjum).

Dumbótt (l)  Litur á kúm; svört/dökkgrá á búk en með rauðbrúnan kvið; inni í eyrum og á hnakka.

Dumbrauður (l)  Dökkrauður; rauðbrúnn.  „Kálfurinn er dumbrauður með hvítri stjörnu“.

Dumbungsveður (n, hk)  Dimmt í lofti; þungbúið.  „Skeljasandurinn lýsir sem gull; jafnvel í dumbungsveðri“. 

Dumbungur (n, kk)  Þungbúið veður.  „Það er dumbungur og frekar rigningarlegt“.

Dumpa á/í (orðtak)  Slá á; berja á.  „Dumpaðu ögn á tunnuhlemminn þegar þú ert búinn að slá upp gjarðirnar; þá dettur hann úr“.  „Barómetrið rauk upp þegar dumpað var í það.  Ég held hann ætli að létta til“.

Dunar í fjöllum (orðtak)  Þegar mikið brimhljóð bergmálar í klettum og Hjöllum.

Dund / Dundur (n, hk)  Dól; afþreying; róleg vinna.  „Ég finn mér eitthvað til dundurs“.

Dunda (s)  Slóra; vinna rólega.  „Ætlarðu að dunda við þetta allan guðslangan daginn“?

Dunda (orðtak)  Föndra við; dóla; drepa tímann.  „Það er lengi hægt að finna eitthvað til að dunda sér við“.

Dundari (n, kk)  Sá sem dundar.  „Hann var sagður dundari og þótti aldrei mikill bógur til verka“.

Dunka (s)  A.  Slá/berja þungt.  „Dunkaðu aðeins í þetta með sleggjunni“.  B.  Heyrast þungt/dimmt hljóð; hlunka.  „Öldurnar gengu inn í hellinn og mátti heyra langar leiðir þegar þær dunkuðu í hellisbotninn“.

Dunkur (n, kk)  Brúsi.  „Maurasýrudunkar voru útmetin eggjaílát.  Var skorið á þá handargat um tappann“.

Dunur (n, kvk, fto)  Dimm hljóð; drunur.  „Dunur brims við Látrabjarg heyrast stundum til Kollsvíkur“.

Dur (n, kvk, fto)  Dyr.  „Hallaðu nú durunum drengur; það er dragsúgur hér inni“  „Stóð hann þá í durunum“. 

Durgsháttur / Durtsháttur (n, kk)  Ókurteisi; móðgandi framkoma.  „Sýndi hann stundum nágrönnunum fádæma durgshátt“.  „Skelfingar durtsháttur er nú einatt í karlinum“.

Durgslegur / Durtslegur (l)  Óheflaður; ókurteis; þegjandalegur.  „Vertu nú ekki svona durgslegur við hana“.

Durgur / Durtur (n, kk)  Óháttvís/þegjandalegur maður.   „Þessi durtur er dálítið tæpur á mannasiðunum“.

Dusilmenni (n, hk)  Vesalmenni; ræfill.  „Ætlarðu að vera slíkt dusilmenni að láta traðka svona á þér“?!

Dusilmennska (n, kvk)  Heigulsháttur; ræfilmennska.  „Það er bara dusilmennska að gangast ekki við þessu“.

Dusta (s)  Bursta; sópa; berja.  „Dustaðu af þér mesta snjóinn úti“.  „Nú dustum við af þessu mesta rykið“.

Dutla við (orðtak)  Dunda við; aðhafast; fikta við.  „Það er nauðsynlegt að hafa eitthvað til að dutla við“.

Duttlungafullur (l)  Sérvitur; óútreiknanlegur; ófyrirsjáanlegur.  „Hann er duttlungafyllri en andskotinn“.

Duttlungafyrirbæri / Duttlungaskepna (n, kvk)  Mikill sérvitringur; fyrirtektarsöm persóna.  „Hann er ekki óskynsamur maður, en meiri duttlungafyrirbæri hef ég ekki fyrirhitt“.

Dúa (s)  A.  Skaka færi.  „Að hreyfa færið eftir vaðbeygjunni var að... dúa“  (LK; Ísl sjávarhættir; heimild GG).  „Þú verður að halda þig að því að dúa drengur; annars veiðirðu lítið“.  „Ekki var dúað eins skarpt fyrir steinbít eins og fyrir þorsk“  (LK; Ísl. sjávarhættir IV).  B.  Hreyfast reglulega upp og niður.  „Báturinn dúaði frammi á legunni“.  „Mýrin dúaði undir fótum okkar“.

Dúandi (n, kk)  Um sjólag; veltingur; hífingur; nokkur sjór.  „Hann er að leggja upp einhvern dúanda núna; ætli við þurfum ekki að færa okkur grynnra ef þetta eykst að ráði“.

Dúar undir fæti (orðtak)  Um mýri sem er gróin en svo blaut að jarðvegur gefur eftir við göngu og/eða skelfur þegar stappað er á hann.  „Hér þarf að fara varlega; það dúar töluvert undir fæti“.

Dúdduskór (n, kk, fto)  Túttuskór, sjá þar.  Í Rauðasandshreppi var heitið dúdduskór algengara.

Dúða (s)  Kappklæða; klæða mjög hlýlega; búa vel út.  „Það er aldeilis að þú ert dúðaður, þér ætti ekki að verða kalt í þessu“!

Dúðra við (orðtak)  Úðra; gaufa/dunda við.  „Ætli það sé ekki rétt að halda áfram að dúðra við netahreinsunina“.

Dúður (n, kvk, fto)  Hlýtt skjólfat.  „Komdu innfyrir og hengdu upp af þér dúðurnar“.  „Svo lá leiðin í Ungmennafélagshúsið og kannað hverjir komu úr dúðunum“  (S.G: Bréf til mömmu; Árb.Barð 80-90). 

Dúðaður (l)  Mjög hlýlega klæddur; jafnvel óþarflega vel.  „Þú ert nú aldeilis orðinn dúðaður“.  Stundum var talað um að „tína af sér dúðurnar“ þegar fötum var fækkað við vinnu í góðu veðri.

Dúfnarækt var stunduð um tíma á Stekkjarmel í Kollsvík.  Ingvar Guðbjartsson kom þar upp kofa fyrir nokkrar dúfur norðanvið íbúðarhúsið, líklega einkum sem skemmtun fyrir börn þeirra Jónu, sem þá voru ung“.

Dúka borð (orðtak)  Setja dúk á borð; undirbúa borðhald.  „Hún var búin að dúka borð þegar við komum“.

Dúkka (n, kvk)  Brúða.  „Ýmist var talað um leikföng eða dót; leikföng kannski spariorð en dót svona hvunndags.  Oftar var takal um brúður en dúkkur. en þekktist þó hvot tveggja; dúkka frekar sletta“ (SG; Leikir og leikföng; Þjhd.Þjms).

Dúkka upp (orðtak)  Birtast; koma í ljós.  „Ég var lengi búinn að skima eftir baujunni, þegar hún allt í einu dúkkaði upp við kinnunginn á bátnum“.

Dúkkuskot (n, hk)   Afvikinn staður í húsi fyrir dúkkuleiki.  „Nauðsynlegt þótti að krakkarnir, einkum strákarnir, eignuðust dótakassa sem svo voru nefndir, en stelpur áttu gjarnan dúkkuskot.  Það var smáhorn sem rýmt var í baðstofum og stelpurnar fengu sem heimili fyrir dúkkurnar sínar og þeirra húsgögn og stofupunt.  Þar var sumstaðar býsna fínt“  (SG; Leikir og leikföng; Þjhd.Þjms).  

Dúkka upp (orðtak)  Birtast óvænt; koma í leitirnar.  „Það dúkkaði upp hjá mér útigangsær nýlega“.

Dúnalogn (n, hk)  Algert logn stafalogn; rjómalogn.  „Hann er bara að detta í dúnalogn“.

Dúnamjúkur (l)  Mjög mjúkur; lungamjúkur.  „Finndu hvað þessi peysa er dúnamjúk“.

Dúndra (s)  Hrynja/falla með miklum hávaða/fyrirgangi.  „Bjargið kom fljúgandi lengst ofan úr Djúpadalsklettum og dúndraði í sjóinn skammt frá bátnum, þar sem hann lá á Sæluhöfninni“.

Dúndur (n, hk)  Sprenging; hvellur.  „Það varð herjans mikið dúndur þegar rakettunni var skotið“.

Dúnn (n, kk)  Fíngerðasta fiðrið á fugli.  Dún nota ýmsir fuglar til að fóðra hreiður sín.  Æðarfugl gerir það í miklum mæli, og er æðardúnn eftirsóttur vegna einangrunargildis; t.d. notaður í dúnsængur og úlpur.  Til forna merkti orðið „hópur“, og má því í fornsögum sjá orðið „sauðadúnn“.

Dúnka (s)  Dumpa; slá í með barefli.  „Dúnkaðu aðeins betur með sleggjunni; veggurinn er að gefa sig“.

Dúra (s)  Hægja vind.  Einkum notað um það þegar hægði stutta stund:  „Hann dúraði aðeins um hádegið en rauk þá upp aftur“.

Dúra í / Dúra niður (orðtök)  Dúra; hægja/lægja um stund.  „Aðeins dúraði í um hádegið, en þá rauk hann upp aftur“.  „Eitthvað er þetta að dúra niður, finnst mér“.

Dúsa (n, kvk)  A.  Lítill poki sem fylltur var af tuggnum mat og notaður áðurfyrr líkt og snuð nútildags; til að stinga uppí börn til að róa þau, jafnframt sem þau sugu úr þessu næringu. B.  Afleidd merking; lítill posi/sekkur/hnoða. 

Dúsa (s)  Vera kyrr þó manni líki það ekki.  „Þarna mátti ég dúsa uppi á klettinum þangað til nautinu leiddist og það rölti í burtu“.

Dúsín (n, hk)  Tylft; tólf stykki.  Danskt heiti og hluti af því tólfundarkerfi sem hér viðgekkst áðurfyrr.  Notað framundir lok 20. aldar um suma vöru.  „Ég ætla að kaupa eitt dúsín af vinnuvettlingum“.

Dútl (n, hk)  Dund; bauk; smáverk sem unnið er í rólegheitum.  „Þegar hún var barn átti hún þess ekki kost að læra svona dútl“  (SG; Útsaumur; Þjhd.Þjms).

Dútla (s)  Dunda; bauka.  „Ég hef verið að dútla dálítið við áhugamálið“.

Dútlari (n, kk)  Gaufari; verkasmár maður.  „Sá dútlari er ekki heppilegur til að klára verkið“.

Dvalarstaður (n, kk)  Íverustaður; staður sem maður dvelur á. „Maður ræður ekki alltaf sínum dvalarstað“.

Dvalartími (n, kk)  Tími sem maður dvelur á tilteknum stað.  „Minn dvalartími þarna varð fremur stuttur“.

Dvelja (s)  Vera; staldra við; bíða.  „Við skulum ekki dvelja of lengi í þessari ördeyðu“.

Dverghagur (l)  Afburða hagleiksmaður/listamaður.  „Það má með sanni segja að hún sé dverghög; ekki einungis í sínum listaverkum heldur hverju því sem hún leggur hönd á“.

Dvergmál (n, hk)  Sjá bergmál.

Dvergsmár (l)  Mjög smávaxinn.  „Maður verður eitthvað svo dvergsmár þegar maður stendur í fjörunni og horfir á átökin í svona rótarbrimi“.

Dvergur / Dvergsperra (n, kk/kvk)  A.  Máttarviður í húsi; stutt lóðrétt stoð sem stendur á loftbita og heldur undir sperrur eða mæniás“.  B.  Dvergur er heiti á smávaxinni mannveru.

Dvergur / Dvergspeni (n, kk)  Litlir ómylkir spenar sem venjulega eru aftanvið hina mjólkandi spena á kúm og kindum.  Sagt var að kýr með áberandi dvergspena væru góðar mjólkurkýr.

Dvergvaxinn (l)  Um mannveru/skepnu; mjög/óeðlilega smávaxin.  „Þessi rauðmagi er líklega dvergvaxinn“.

Dvína (s)  Minnka; dala; sljákka í.  „Eitthvað er nú farið að dvína í þessum þurrki, finnst mér“.

Dvöl (n, kvk)  Viðstaða; vera; vist.  „Hefðum við ekki náð árinni aftur, þá hefði okkar dvöl orðið nokkru lengri á þessum miðum en ætlað var“.

Dyggð (n, kvk)  Trúverðugleiki; gott siðferði; mannkostur.  Var fyrrum alltaf borið fram hart í Kollsvík og er réttilegar skrifað með tveimur g-um en einu.  Orðabók HÍ velur einfalt g en orðabók Menningarsjóðs tvöfalt.

Dyggðablóð / Dyggðaskepna (n, hk/kvk)  Sá sem er dyggðugur/grandvar/trúr.  „Alltaf er hún sama dyggðablóðið, þessi blessuð tík“.

Dyggðaríkur / Dyggðugur (l)  Grandvar; heiðarlegur; trúr og fórnfús.  „Ekki veit ég hvursu dyggðaríkir þeir menn eru sem þannig haga sér“.

Dyggur (l)  Tryggur; trúr.  „Hann hefur verið dyggasti stuðningsmaður flokksins alla sína hundstíð“.

Dylgja með/um (orðtak)  Viðhafa óljós meiðandi ummæli um manneskju.  „Um hvað ertu nú að dylgja“?

Dylgjur (n, kvk, fto)  Ósannindi eða vafasamar og meiðandi fullyrðingar um manneskju, oft sagðar óljóst.  „Ég kæri mig ekkert um svona dylgjur; hann verður að tala hreint út“!

Dylgjuraus (n, hk)  Dylgjur; ósannindi eða vafasamar og meiðandi fullyrðingar um manneskju, oft sagðar óljóst.  „Hvar skyldi þetta dylgjuraus vera upprunnið“?

Dylja (s)  Leyna; fela.  „Ég ætla ekkert að dylja það að mér líkar þetta enganveginn“!

Dylla (n, kvk)  Stirtla/sporðstykki á steinbít. 

Dylluroð (n, hk)  Roð af aftari hluta steinbíts, sem notað var til að reka í skó.  „Síður rifnaði út úr varpinu á  skóm skó úr hnakkaroði en dylluroði“ (sjá roðskór).

Dylluskór (n, kk, fto)  Roðskór úr aftari hluta steinbítsroðsins (sjá roðskór).

Dyndla / Dylla (n, kvk)  Mark; aftasti hluti stirtlu á steinbít, framanvið sporðinn, sem var skilinn eftir óskorinn við aðgerð með gamla laginu (sjá steinbítur).

Dymbilvika (n, kvk)  Síðasta vikan fyrir páska.  Sagt dregið af því að kólfar kirkjuklukkna voru vafðir til að hljómurinn yrði daufari en vant var; eða þeim skipt út fyrir trékólfa.

Dyngir niður snjó (orðtak)  Það snjóar mjög mikið.  Oft notað um mjög þétta logndrífu.  „Mér líst ekkert á hvað hann dyngir niður af snjó núna“.

Dyngja (n, kvk)  Þykkur og mikill snjóskafl; snjódyngja.  „Hann hefur þá sett dyngju í beygjuna rétt einu sinni“.

Dynja (s)  Skella á; falla yfir.  „Varla heyrðist mannsins mál uppi á loftinu þegar haglélið dundi á þakinu“.

Dynjandi skammir (orðtak)  Mikil skammarræða; óbótaskammir.  „Ég er þá ekkert að ómaka mig við smalamennskur ef ég hef ekkert uppúr því nema dynjandi skammir“!

Dyntir (n, kk, fto)  Sérviska; fyrirtekt; matvendni.  „Vertu nú ekki með þessa dynti drengur og éttu matinn“!

Dyntóttur (l)  Kenjóttur; sérvitur.  „Vélin í bátnum gat verið dyntótt, eins og aðrar vélar með magnettukveikju“.

Dynur (n, kk)  Þungur tónn/ómur.  „Pabbi sagði að þeir bræður hefðu heyrt dyn af sprengingunni í Hood þegar honum var sökkt af Bismarck, þó í fjarlægð væri, en þeir voru þá í róðri frammi á Kollsvíkinni“ (VÖ).

Dyragætt (n, kvk)  Dyraop; dyragátt.  „Hann rétt kom hér í dyragættina áður en hann fór út aftur“.

Dyrakarmur / Dyraumgjörð (n, kk/kvk)  Dyraumbúnaður; fastur rammi innanum dyraop, sem hurðin fellur í.

Dyrasylla (n, kvk)  Efra borð dyrakarms, sem myndar litla hillu þegar hús er einungis klætt ytri klæðningu sem fellur utarlega á dyrakarminn.  „Brýnið er uppi á dyrasyllunni í Mókofanum“.

Dyrgja (n, kvk)  Tröllslegur kvenmaður; skessa.  „Dyrgja og Dröngull nefnast tvær vörður ofarlega á Hænuvíkurhálsi, Kollsvíkurmegin.

Dys (n, kvk)  Haugur; leiði.  Ekki hafa fundist dysjar frá heiðni í Kollsvík.  Einu greftranir sem þar eru kunnar eru í forna kirkjugarðinum í Kollsvík, en hann er frá kaþólskri tíð.  Tvær munnmælasögur eru um dysjar:  Önnur er svokallað Kollsleiði; fremst á Blakknesi, þar sem Kollur landnámsmaður á að vera heygður; í sjónlínu við vopn sín sem eiga að vera grafin undir Biskupsþúfu í Kollsvíkurtúni.  Hin sögnin tengist hólnum Fornmanni, sem er undir Axlarhjöllum syðst á Umvarpinu.  Þar hefur verið grafið í, og virðist hóllinn vera framhlaup.  Sögnin hefur trúlega myndast vegna bátslögunar hans.

Dysja (s)  Heygja; jarðsetja í dys.  „Sagt er að Kollur hafi látið dysja sig uppi á Blakknesnibbu“.

Dytta að (orðtak)  Lagfæra; hlú að.  „Það þyrfti nú að fara að dytta að þessum hurðargarmi“.

Dý (n, hk)  Fen; forað.  Nokkuð er um dý í svokölluðum Mýrum; mýrabelti um miðja Kollsvíkina.  Mikið af þeim var ræst fram á síðustu öld en ennþá eru þar skæðar uppsprettur með gróðurskán.  Fé hætti til að festast í dýjum og varð árlega af því töluverður fjárskaði.  Það var því fastur liður í bústörfum að gá í dýin eða gá í Mýrarnar, ásamt því að draga uppúr og urða eða rústa hræin ef ekki var hægt að gera sér mat úr þeim.  Sum þessara dýja eiga sín örnefni, s.s. Skolladý og Bugar í Kollsvík; Breddudý ofan við Stekkjarmel og Hestkelda, Grænamýri, Garðsendadýið, Drápsállinn og Sefið í Láganúpsmýrum.

Dýfa færi í sjó (orðtak)  Renna færi; renna fyrir fisk.  „Það var sama hvar dýft var færi í sjó; allsstaðar var hann undir“.

Dýfa hendi í kalt vatn (orðtak)  Vinna eðlilega vinnu.  „Þeim fjölgaði mjög fyrir bankahrunið sem urðu forríkir án þess að þurfa nokkurntíma að dýfa hendi í kalt vatn; heldur sátu bara í kauphöllum og stunduðu veðmál með annarra manna fé.  Sumir þeirra höfðu vit á að koma fengnum undan en aðrir ráfa nú um götur eins og halaklipptir hundar“.  Venjuleg vinna var vossöm áður fyrr, og oft þurfti að vinna með votar hendur.  Ekki síst átti það við um þá sem sjóinn stunduðu. Sjá hefur aldrei difið hendi í kalt vatn.

Dýfa krók í sjó (orðtak)  Renna færi; bleyta færi; setja færi í sjó til skakveiða.  „Það var sama hvar maður dýfir krók í sjó þessa dagana; allsstaðar stendur fiskur strax á hverju járni“!

Dýjaáll (n, kk)  Samfelld röð dýja; dýjafláki.  „Fremst á Engjum er dýjaáll sem heitir Hádegisáll...“  (SJTh; Örn.skrá Sauðlauksdals).

Dýjafláki (n, kk)  Mýrarstykki; seilar.  „Drápsáll er mikill dýjafláki framanvið slétturnar á Láganúpi; nú nefndur Álar og hefur verið framræstur að verulegu leiti“.

Dýjahilla (n, kvk)  Hilla/gangur/stallur í klettum, þakin votlendum jarðvegi.  „Út úr Bæjargjá er ein hilla nefnd Lækjarhilla.  Þetta er dýjahilla; efsta hillan neðan brúnar“  (ÍÍ; Örn.skrá Brattahlíðar).

Dýjamosi (n, kk) Barnamosi; Sphagnum.  Mosi sem algengur er í dýjum í mýrum í Kollsvík sem víðar um land.  Fagurgrænn og með mikið vatnsinnihald.  Þurrkaður var hann notaður í vöggur ungbarna; sjá barnamosi.

Dýjahnappur  Philonotis fontana.  Grænmosi; ljósgræn mosategundsem víða einkennir dýjasvæði.  Stundum ranglega nefndur dýjamosi.   Dýjahnappur hefur granna ljósgræna sprota.  Gróhirslur eru fremur stuttar, egglaga; í fyrstu grænar en verða brúnar með aldri.

Dýjapyttur (n, kk)  Dý; pyttur; fen.  „Þar (í Leirunum) eru jafnvel dýjapyttir í sandinum“  (HÖ; Fjaran). 

Dýjasvæði (n, hk)  Svæði með mörgum dýjum.  „Nafnið Bugar er nú notað yfir allt dýjasvæðið sem áður nefndist Heimadý, en Bugar voru þá handasta dýið“.

Dýjavatn (n, hk)  Vatn sem rennur úr dýjum; mýravatn.  „Van hefur varla verið annað á Grund en dýjavatn“.

Dýjaveita (n, hk)  Mörg dý á svo samfelldu svæði að varla er fært milli þeirra.  „Nokkrar dýjaveitur eru í Mýrunum, svo sem Bugar norðurundir Tröð; Hestkelda um Miðmýrar og Garðsendadý handast“.

Dýnamór (n, kk)  Jafnstraumsrafall.  Í byrjun vélvæðingar/bílaaldar í Rauðasandshreppi var orðið jafnan notað um jafnstraumsrafal í bíl/trakto/báti, en aldrei um riðstraumsrafal.  Síðar urðu riðstraumsrafalar allsráðandi, og nefndust alternatorar, en dýnamóar heyra sögunni til.

Dýpi (n, hk)  A.  Dýpt sjávar eða annars.  „Ætli við séum ekki á tvítugu dýpi hérna“.  B.  Hafdjúp; svæði sem er mun dýpra en annað.  „Þarna er brattur marbakki af dýpinu upp á grunnið“.

Dýpka á (orðtak)  Fara/færa á meira sjávardýpi.  „Ég held að við ættum að dýpka dálítið á þessum streng; það er andskotan ekkert í grunnendann á honum en kakkað í djúpendann“.

Dýpka á sér / Dýpka sig (orðtak)  Sigla á mið fjær landi.  „Við köstum færi á Stekkunum en verðum ekki varir; þá er að dýpka sig meira“  (IG; Róðrar úr Kollsvíkurveri; Niðjatal HM/GG).

Dýpkva (s)  Dýpka; verða dýpra.  „Framan við marbakkann dýpkvar mjög mikið“.

Dýr myndi Hafliði allur (orðatiltæki)  Það yrði útlátasamt að kaupa allt/ mikið á slíku verði.  Tilvitnun ummæli Skafta Þórarinssonar í Þorgils sögu og Hafliða, sem ofbauð fébætur fyrir litla áverka.

Dýrabogi (n, kk)  Gildra til að veiða ref/mink; klemma með stálfjöður sem spennt er upp, en smellur saman þegar stigið er á, eða hreyft við agni.  „Þá er hreppsnefndin sammála um að greiða 10 dýraboga…“  (Gerðabók Rauðasandshrepps; ÖG). 

Dýravinur (n, kk)  Sá sem er góður við skepnur; sá sem fer vel með dýr. 

Dýrbitið (l)  Bitið af dýrbít; tófubitið.  „Mér sýnist helst að þetta lamb sé dýrbitið á snoppunni“.  Sjá tófubitin.

Dýrbítur (n, kk)  Refur sem bitið hefur lömb.  „Þetta lamb er greinilega dýrbitið“.  Sú var þjóðtrú að ekki mætti kyssa lamb að vori því þá biti tófan það um sumarið.

Dýrðardagur (n, kk)  Góður/helgur dagur.  „Hvað skyldi sá dýrðardagur heita þegar þessi blessuð ríkisstjórn stendur við loforðin sín“?!

Dýrðarinnar blíða/blíðuveður (orðtök)  Mjög gott veður; logn og hlýindi.  „Þetta er nú meiri dýraðarinnar blíðan dag eftir dag; það er einhvernvegin hægt að róa í þessu“!

Dýrðarveður (n, hk)  Mjög gott veður; veðurblíða.  „Ég man nú sjaldan eftir viðlíka dýrðarveðri“.

Dýrgripur (n, kk)  Mjög dýrmætur/kær/mikilvægur hlutur.  „Í þessum kistli geymdi hún sína helstu dýrgripi“.

Dýridagur (n, kk)  Dagur krists líkama; fimmtudagurinn eftir trínitatis; hátíðisdagur í kaþólskum sið.  Til minningar um nærveru krists við útdeilingu sakramentanna.

Dýrindis... (forliður)  Stórkostlegt; meiriháttar.  „Þar var boðið upp á dýrindis veislu“.

Dýrka upp (orðtak)  Um læsingu; opna með öðrum áhöldum en lykli.  „Þegar lykillinn loksins fannst hafði honum tekist að dýrka upp læsinguna á skápnum“.  Byggir á dönsku orðtaki sömu merkingar; „dirke opp“, en af einhverjum ástæðum hefur mönnum þótt hæfa að setja „ý“ í stað „i“ við þýðinguna.

Dýrkeypt  (l)  Kostar miklar fórnir; er mikill skaði.  „Það getur verið dýrkeypt að missa hrútinn í féð“.

Dýrlingur (n, kk)  Maður sem, í kaþólskri trú, var eftir dauða sinn talinn hafa verið heilagur og fær um að gera kraftaverk.  Mikill átrúnaður var meðal kristinna landnámsmanna á írska og skoska dýrlinga; einkum hinn heilaga Kólumba.  Honum var helguð hin fyrsta kirkja sem á Íslandi reis, og leiða má líkum á að hún hafi risið í Kollsvík.  Kólumbi, eða Colombo, var af tignum ættum.  Hann fæddist í Írlandi 521, starfaði þar í fyrstu sem prestur en fór 563 með lærisvinum til Iona á Suðureyjum; reisti þar klaustur og á skömmum tíma kristnaði hann allt Skotland og norðanvert England.  Kólumbi lést árið 597 en Iona var eftir það höfuðklaustur og biskupssetur; þar voru um aldir krýndir allir Skotakonungar og þar var merkasta bókasafn heims á 8.öld.  Við þessa hámenningu námu tveir ævintýragjarnir Norðmenn; Örlygur Hrappsson og fóstbróðir hans sem löngum hefur verið nefndur Kollur.  Þeirra lærimeistari var Patrekur biskup; nefndur í höfuð þjóðardýrlings Íra.  Í samráði við hann efndu þeir til leiðangurs til Íslands, með það fyrir augum annarsvegar að nema þar land en hinsvegar að kristna almennilega þann hóp landnámsmanna sem þar var fyrir.  Tvö skip voru gerð út í leiðangurinn; sitt undir hvors stjórn, og meðal skipverja Kolls voru fleiri sem höfðu landnám í huga; Þórólfur Spörr og Þorbirnir tveir.  Biskup Patrekur lét þeim m.a. í té kirkjuvið, en þar sem meginhlutverk klaustursins var kristniboð má ætla að gnægð hans hafi verið tiltæk.  Hann gaf þeim upp nákvæma staðarlýsingu á Kjalarnesi, svo greinilega hefur staðarval verið undirbúið áður.  Þeir lentu hinsvegar í kröftugri haustlægð með aftakaveðri og hröktust norðurfyrir Látrabjarg.  Örlygur bjargaðist inná fjörð sem hann nefndi í höfuð lærimeistara síns, en Kollur sneri sennilega frá ófærri Blakknesröstinni; leitaði lendingar í Kollsvík en braut að lokum skipið á Arnarboða.  Sundkunnátta hefur líklega orðið Kolli og áhöfn hans til lífs, og nægu gátu þeir bjargað úr flakinu til að komast af.  Kollur afréð að setjast að og helga sér þann kostamikla stað sem hans sæli Kólumbi hafði ætlað honum, en hásetar hans gerðu umfangsmikil landnám í grenndinni.  Örlygur sigldi aftur að vori til hins fyrirheitna Kjalarness og byggði kirkju að Esjubergi.  Kollur hefur líklega talið sínu ætlunarverki betur borgið í Kollsvík og vafalítið hefur hann einnig reist þar kirkju; sem þá hefur líklega verið fyrsta kirkja á Íslandi.  Hún hefur verið helguð heilögum Kólumba, eins og kirkja Örlygs.  Kollur hefur sennilega valið sér bústað á skjólsælasta stað Kollsvíkur, þar sem síðan var bæjarstæðið um aldir.  Kirkjuna hefur hann líklega reist á lágum hól skammt þar suðuraf, þar sem síðar var löngum hálfkirkja og kirkjugarður.  Í samræmi við það sem þá tíðkaðist má ætla að hann hafi reist keltneskan kross skammt vesturfrá kirkjunni; sjávarmegin.  Líklegasta staðsetning krossins er stór þúfa með steinkjarna, svonefnd Biskupsþúfa sem er í túninu milli bæjarhólsins og yngri Kollsvíkurhúss.  Má vera að krossinn hafi borið nafnið „Kross Patreks biskups“, en eftir fall hans hafi þúfan fengið núverandi heiti; Biskupsþúfa.  Á síðari tímum hefur nafn hennar þó verið skýrt með öðrum hætti:
Annar kirkjunnar maður setti sinn heilaga sitjanda á þessa þúfu, meira en tveimur öldum síðar; Guðmundur biskup Arason hinn góði.  Þar lét hann líða úr sínum bæklaða fæti á leið sinni til vígslu Gvendarbrunns.  Guðmundur var löngum uppá kant, bæði við kirkjuvaldið erlenda og höfðingjaveldi landsins.  Safnaðist að honum mikið lið ölmusufólks og þeirra sem einnig voru í ónáð hjá ráðamönnum.  Guðmundur var hrakinn frá biskupsstól sínum á Hólum og flakkaði þá um landið með söfnuð sinn.  Gegn greiðasemi í sinn garð vígði hann ýmsa staði, m.a. björg og vatnsból, og náði með því að brauðfæða liðið.  Einn leiðangur hans lá vestur Barðastrandasýslu; e.t.v. að ráði góðvinar hans; Snorra Sturlusonar.  Þar settist hann upp í verstöðvum; þáði fisk í soðið og stundaði vígslur að launum.  Nú áði hans heilagleiki á Biskupsþúfu.  Má vera að hann hafi þaðan messað yfir liði sínu og velgerðarfólki í Kollsvík.  Á leiðinni frá Kollsvík áði hann hjá Gvendarsteini í botni Vatnadals.  Guðmundur var aldrei tekinn formlega í dýrlingatölu, þó ástsælastur væri íslenskra kennimanna fyrr og síðar: 
Kollsvíkingar hafa löngum haft Guðmund góða í heiðri þó þröngvað væri uppá þá siðaskiptum sem aðra.  Þeir hafa einnig blótað samviskusamlega hinn heilaga Þorlák biskup um hverja Þorláksmessu á vetri, m.a. með neyslu reyktra bringukolla.  Sá Þorlákur var Þórhallsson; fæddur 1133 og dáinn 23.desember 1193.  Hann var í hópi ungpresta sem vígðir voru til að fylla skarðið eftir brunann mikla í Hítardal, þar sem fórust Magnús biskup Einarsson og með honum 70 aðrir; flestir prestar.  Þorlákur nam erlendis en gerðist síðan prestur á Kirkjubæ á Síðu og varð príor og ábóti í Þykkvabæjarklaustri þar sem innleidd var Ágústínusarregla.  Hann var kosinn biskup á Skálholti 1174 og deildi m.a. við höfðingja í staðarmálunum fyrri.  Nokkru eftir andlátið var hann tekinn í dýrlingatölu og bein hans tekin upp 20.júlí 1198, sem síðan er Þorláksmessa á sumri.  Hann er eini Íslendingurinn sem páfi hefur viðurkennt sem dýrling.

Dýrseldur (l)  Sá sem selur á háu/miklu verði.  „Mér finnst hann ætla að verða nokkuð dýrseldur á bátinn“.

Dýru verði keypt (orðtak)  Mikið gefið fyrir; dýrkeypt.  „Mér finnst hrúturinn nokkuð dýru verði keyptur ef ég á að leggja til efnið í réttina og smíða hana líka“!

Dýrt er drottins orðið (máltæki)  Viðhaft þegar einhverjum ofbýður, t.d. verð á einhverjum hlut. 

Dýrt spaug (orðtak)  Um það sem kostnaðarsamt er, t.d. viðhaft um óvæntan kostnað.  „Það verður dýrt spaug ef netin eyðileggjast þarna á víkinni í norðangarðinum“!

Dýrtíð (n, kvk)  Tímabil þegar verðlag er hátt á t.d. vörum og öðrum nauðsynjum. 

Dægilega (ao)  Laglega; dálaglega; vel.  Oft notað sem öfugmæli:  „Dægilega lætur vélarfjandinn núna“!

Dægilegheit (n, hk, fto)  Ágæti; kræsingar; mjög gott atlæti.  Oft notað í öfugri merkingu í seinni tíð:  „Það er heldur dægilegheitin frá þessari ríkisstjórn; nú ætla þeir enn að hækka skattana“!

Dægilegur (l)  Fyrirtaksgóður; ágætur.  „Kálfurinn var ekki dægilegur þegar hann náðist úr forinni“.  „Þeir eru dægilegir núna, þessir frambjóðendur“!  „Ekki er þetta dægilegt“.

Dægradvöl / Dægrastytting (n, kvk)  Það sem haft er fyrir stafni til að drepa tímann/ til afþreyingar.  „Fyrir mér er vísnagerðin sem hver önnur dægradvöl; þetta eru augnablikshugleiðingar.  Það er gaman að leika sér og þetta er mín hugarleikfimi…“ (MH; Mbl 04.01.2017).

Dægur (n, hk)  Hálfur sólarhringur; 12 klukkustundir.  „Hélst bylurinn næstu dægur, svo ekki var hægt að hyggja að hestunum“  (HeE; Frásagnir af Einari Jónsyni í Kollsvík).  „Byrjarfengur nýtist nú;/ norðandrengir halda/ sels um vengi siglukú;/ svona gengur dægur þrjú“  (JR; Rósarímur).  Í fornum ritum virðist orðið hafa merkt heill sólarhringur, og sú merking virðist vera að ná flugi á síðari tímum.

Dægurmál (n, hk)  Málefni sem er áhugavert um stuttan tíma; samtímamálefni.

Dægurþras (n, hk)  Deilumál vegna tímabundinna viðhorfa/deiluefna.  „Svona stefnumótun verður að vera hafin yfir allt dægurþras og flokkapólitík“.

Dæla (n, kvk)  A.  Pumpa; áhald til að dæla vatni uppímóti.  B.  Sprauta t.d. til bólusetningar.  Hvar lagði ég nú frá mér dæluna“?  Í Kollsvík er orðið aldrei notað um dæld eða dal, líkt og t.d. á Suðurlandi.

Dældaður (l)  Með beyglum; dældum.  „Eftir veltuna í Hænuvíkurbrekkum var bensíntankurinn á Farmalnum alltaf dálítið dældaður öðrumegin“.

Dæll (l)  Þægur; meðfærilegur.  „Tuddinn var ekki dæll þegar átti að koma honum aftur í girðinguna“.

Dælt er heima hvað (orðatiltæki)  Allt er auðvelt/gott heimafyrir; heima er best.  „Vits er þörf/ þeim sem víða ratar./  Dælt er heima hvað“  (Hávamál).

Dælusveif (n, kvk)  Handfang á dælu/pumpu.  „Bensíni var dælt upp af tanknum með handdælu.  Undir lokin var dælusveifin brotin, og kostaði nokkuð átak að hreyfa stubbinn“.

Dæma um (orðtak)  Ákveða; meta.  „Vel má vera að eitthvað í þessu sé rangt; um það ætla ég ekki að dæma“.

Dæmalaust (l)  Óviðjafnanlegt; einstakt.  „Dæmalaust rugl er þetta í þér“.

Dæs (n, hk)  Andvarp; stuna; hneykslun.  „Eitthvað verður nú dæsið í henni þegar hún fréttir af þessu“.

Dæsa (s)  Andvarpa; stynja; hneykslast.  „Það þýðir ekkert að sitja dæsandi yfir þessu; nú þarf að bregðast við“!

Dæstur (l)  Dasaður; móður; ferðlúinn.  „Maður er bara hálf dæstur eftir þennan eltingarleik við bykkjurnar“.

Döðlur / Döddlur (n, kvk, fto)  Þurrkaðir ávextir döðlupálma, sem vex á suðrænum slóðum.  „Afi minn, GG á Láganúpi notaði ávallt framburðin „döddlur“, en oft átti hann einhverjar döddlur í sinni ágætu kistu.“  (VÖ).

Dögg (n, kvk)  Raki sem safnast t.d. á gróður eða veggi og myndar dropa.  Sjá daggarvæta.

Döggva (s)  Falla á; koma náttfall.  „Það er farið að döggva og þýðingarlaust að heyja meira í dag“.

Döggvotur (l)  Votur af dögg. „Það fellur fljótt á; ég varð döggvotur í fæturna af að ganga út á hlaðið“.

Dögum saman (orðtak)  Marga daga í röð; yfir marga daga.  „Hér hefur rignt látlaust dögum saman“.

Dögun (n, kvk)  Morgunbirta; morgunn.  „Við þurfum að fara af stað strax í dögun“.

Dökknar/sortnar/syrtir í álinn (orðtak)  Útlitið versnar; líkur minnka á góðri niðurstöðu/ góðum málalokum.

Dökkni (n, kk)  Dökkur blettur/litur.  „Mér sýnist vera einhver dökkni þarna; ætli þeir séu ekki að koma að“.

Dökkur (l)  Dimmur; myrkur.  „Ári er hann að verða dökkur í suðrinu; við verðum að drífa heyið saman“!

Dökkur díll (orðtak)  Auður/snjólaus blettur á jörð.  „Það sér hvergi á dökkan díl til fjalla, þó aðeins sé farið að hlána í byggð“.  Sjá rauð jörð.

Döngun (n, kvk)  Dugur; ræna; framtakssemi.  „Hann hefur enga döngun í sér til að vinna, þessi letihaugur“.